1995-2008

NA DE RIAGG EN DE VAKBLADEN: Recht van spreken

    Intro: Een uitzonderlijke positie
    A. Exposities cartoons over de ggz 
     B. Publicatie van boeken over de ggz
         Een nieuwe bron
     C. Cliënten informeren over wat wel / geen goede hulp is

Tot slot

Als jonge, net afgestudeerde medewerker begon ik met de uitvoering van het onderzoek in de verwachting dat ik op de afdeling Psychiatrie van een universiteit te maken had met een team van betrokken, vakbekwame onderzoekers. Hoe kon ik weten dat de ambities en het eigenbelang van de onderzoekers belangrijker waren dan de kwaliteit van het onderzoek en het belang van de proefpersonen annex cliënten? Dat de onderzoeksopzet onverantwoord en onbeholpen was?

Na afsluiting van de experimentele procedure heb ik in mijn eindverslag alle misslagen in het onderzoek op een neutrale, wetenschappelijk verantwoorde manier beschreven. Het verslag is opgenomen in de universiteitsbibliotheek van Utrecht.

Hieronder vertel ik over mijn ervaringen op de Research Afdeling Psychiatrie van het UMC Utrecht.  

Karikaturen. Toen het hoofd naar een andere baan vertrok, maakte ik als afscheidscadeau een grote tekening met karikaturen van de medewerkers en de toen aanwezige stagiaires rond de tafel, die hij leuk vond. Daaruit heb ik de onderstaande koppen van de personen met wie ik tijdens mijn aanstelling het meest te maken had, geknipt.

Theoretisch kader: het hyperventilatiesyndroom en agorafobie 

Ik begon mijn baan met een literatuurstudie naar agorafobie, hyperventilatie en paniekaanvallen, en de gedragstherapeutische behandeling van die klachten. Het theoretisch kader m.b.t. agorafobie dat op de onderzoeksafdeling Psychiatrie van het UMC Utrecht werd gehanteerd luidde als volgt.

Veelvoorkomende klachten bij hyperventilatie zijn: duizeligheid, benauwdheid, hartkloppingen, pijnlijke steken in en druk op de borst, een gevoel van onwerkelijkheid, het gevoel flauw te zullen vallen en tintelingen en krampen in de spieren. De hyperventilatie komt in aanvallen of is chronisch. Deze klachten veroorzaken op hun beurt paniek zodat de betrokkene in een vicieuze cirkel van angst terechtkomt. Want hyperventilanten weten in de regel niet wat de oorzaak van hun klachten is. Ze worden steeds geconfronteerd met onvoorspelbare, angstwekkende symptomen. Uit onwetendheid benoemen ze hun lichamelijke reacties vaak verkeerd. Hartkloppingen zouden wijzen op een naderend hartinfarct en duizeligheid op een mogelijke hersentumor. Omdat ze doorgaans vele specialisten bezoeken die ook niet weten wat er aan de hand is, hebben ze vaak dikke medische dossiers. 

Vermijdingsgedrag. Langzamerhand beginnen ze hun bewegingsruimte te beperken tot een vertrouwde omgeving: het huis. Dit vermijdingsgedrag is vaak niet voldoende om de angst te sussen want ook de angst om binnenshuis een paniekaanval te krijgen, is groot, vooral als de betrokkene alleen thuis is. Alleen al de verwachting dat de angstwekkende symptomen kunnen optreden is voldoende om een paniekaanval uit te lokken. Mensen met agorafobie, hierna agorafobici genoemd, hebben dan ook steeds behoefte aan het gezelschap van een vertrouwd persoon die hun klachten kent hen in geval van nood kan bijstaan. 
Het hier beschreven circulaire patroon van klachten wordt het hyperventilatiesyndroom genoemd.

Behandelcombinatie. De behandelmethode die bij specifieke fobieën met succes wordt toegepast – systematische desensitisatie oftewel het stapje voor stapje ongevoelig maken voor een gevreesde situatie – helpt niet bij agorafobie. Bij de behandeling van agorafobici wordt een combinatie van technieken toegepast: 
1) Cognitieve gedragstherapie: het geven van een verklaring voor de als bedreigend ervaren symptomen.  
2) Ademhalingstherapie: door regulatie van de ademhaling meer rust en energie creëren teneinde stress- en panieksituaties het hoofd te kunnen bieden.
3) Exposure: blootstelling aan de gevreesde situaties.

Wat er al bekend was over het verschil tussen agorafobie en specifieke fobieën

Uit mijn literatuurstudie bleek verder het volgende:

In rust vertonen agorafobici meer angst dan specifieke fobici.

Agorafobici reageren niet met een toename in angst op een film met ruimtelijke situaties die zij zeggen te vrezen (zie het onderzoek hieronder).

Mensen met een specifieke fobie reageren heftig op de confrontatie met het object van hun angst zowel op film als in het echt.

Systematische desensitisatie oftewel het stapje voor stapje ongevoelig maken voor een gevreesde situatie is bij specifieke fobieën een effectieve therapie. De behandelmethode helpt echter niet bij agorafobie. 

Schijn

Na de literatuurstudie begon ik met de voorbereidingen van het geplande onderzoek.
De initiatiefnemer van het fobieënproject, tevens projectleider, was een onopvallend figuur. Hij maakte een kwetsbare, bedeesde en bescheiden indruk. Het afdelingshoofd sprak soms zelfs met enige vertedering over hem, alsof het een kind betrof.
Aanvankelijk was ik naïef. Het duurde enige tijd voordat ik snapte wat er daadwerkelijk gaande was. Geleidelijk kreeg ik door dat er slechts in schijn sprake was van kwetsbaarheid of bescheidenheid. In de loop der tijd bleek keer op keer dat juist het tegenovergestelde het geval was.

Grootschalig experiment: complexe cerebrale constructie

Uit een eerder onderzoek door mijn vroegere studievriend en klinisch psycholoog/gedragstherapeut was gebleken dat agorafobici niet met een toename in angst, uitgedrukt in onder meer hartslag- en ademhalingsfrequentie, reageren op een film met ruimtelijke situaties (een tunnel, perron en lift), situaties die zij zeggen te vrezen.* In een grootschalig opgezet vervolgonderzoek, dat ik diende uit te voeren, borduurde de bioloog van de afdeling annex de projectleider daar in extenso op voort. 
Doel van het experiment was om het agorafobiecomplex nader te bestuderen door het te contrasteren met een specifieke fobie. Als specifieke fobie was om praktische redenen gekozen voor een spinnenfobie. De onderzoeksopzet die de projectleider had bedacht, bleek onpraktisch en soms regelrecht onbeholpen te zijn; niet bepaald wat in de Angelsaksische vakliteratuur een "elegante" opzet wordt genoemd, dat wil zeggen doelgericht, duidelijk en eenvoudig. Met zijn ingewikkelde, cerebrale opzet leek hij iets te willen forceren. Zijn ambitie was om maar liefst twaalf hypotheses tegelijkertijd te toetsen. Alsof zijn onderzoek het definitieve wetenschappelijk antwoord op alle vragen over fobieën moest geven.
En zoals hieronder zal blijken, had de projectleider in die ambitieuze cerebrale constructie de menselijke factor veronachtzaamd.

*J.H. Psychofysiologische reacties van agorafobici op per video gepresenteerde ruimtelijke situaties. Research Afdeling Psychiatrie van het Academisch Ziekenhuis Utrecht (heden: afdeling Psychiatrie UMC Utrecht). Interne publicatie, 1978.

Beklemmende sfeer

Confrontatie met angst. Bij negen agorafobici, elf spinnenfobici en een controlegroep van elf personen dienden we te onderzoeken in hoeverre er sprake was van angst en paniek - in rust en tijdens de confrontatie met de door de fobici gevreesde situaties, op film ("in vitro") en in het echt ("in vivo"). In rust keken de proefpersonen naar een film met neutrale beelden. Daarna volgden films van spinnen en van door agorafobici gevreesde ruimtelijke situaties (een druk perron, een tunnel en een lift). De films duurden elk drie minuten en werden ondersteund door rustgevende muziek. In vivo werden de spinnenfobici geconfronteerd met een levende spin in een glazen potje op zithoogte op een meter afstand. De spin was een tegenaria domestica, een veel voorkomende bruine huisspin met lange poten. De agorafobici dienden in de in vivo-situatie een circa vijftien minuten durende tocht te maken door de stationshal van Utrecht CS, daar een lift te nemen en door een nabijgelegen donkere tunnel te lopen. Over deze in vivo confrontaties volgt hieronder meer. De mate van angst werd gemeten met psychofysiologische registraties en zelfbeoordelingvragenlijsten.  

Met en zonder vertrouwde metgezel. Alle proefpersonen dienden de experimentele procedure tweemaal te doorlopen: eenmaal zonder en eenmaal met een zelf meegebrachte vertrouwde metgezel.

Ingesnoerd. De proefpersonen verkeerden per sessie (met en zonder vertrouwde metgezel) bijna een uur in de afgesloten zwartgeschilderde onderzoeksruimte. Beplakt met elektroden en ingesnoerd in draden die naar de registratieapparatuur leidden, dienden ze doodstil te blijven zitten. Ze werden verzocht niet te kuchen, hoesten, praten of te bewegen omdat ze anders de psychofysiologische registraties zouden verstoren. Verder mochten ze de ogen niet sluiten en geen contact met anderen zoeken, dus ook niet met hun zelf meegebrachte vertrouwde metgezel. Dit was uiteraard voor de fobici een onaangename situatie. Later bleek het dan ook om een onmogelijke opdracht te gaan.

Opstelling psychofysiologische apparatuur door de projectleider

Onverkwikkelijke procedure. Teneinde betrouwbare ademhalingsregistraties te verkrijgen, moest voorafgaande aan de registraties een truc worden toegepast (de reden daarvan is in deze context te complex om uit te leggen): de proefpersonen dienden met gesloten mond en dichtgeknepen neus een aantal quasi-ademhalingsbewegingen te maken. Dit was voor de agorafobici die het vaak benauwd hebben een onverkwikkelijke procedure.

Metingen tijdens het buitentraject. Om praktische redenen werd tijdens de buitentocht alleen de hartslagfrequentie geregistreerd. Alvorens naar buiten te gaan, werd de hartslag gemeten terwijl de proefpersonen op een vaste plaats loopbewegingen maakten om de hartslag binnenshuis te kunnen vergelijken met de hartslag buitenshuis. Buiten liep ik tien meter achter de met elektroden beplakte proefpersonen met een draagbare taperecorder die ik tegelijk met het draagbare hartslagregistratieapparaat van de proefpersonen startte. In de taperecorder sprak ik in wanneer de proefpersonen de stationshal, lift of tunnel betraden. De proefpersonen moesten zonder mij de lift in. Dan rende ik zo hard als ik kon via de trap naar beneden om de betrokkenen bij de liftdeur hijgend op te wachten. 
Op de afdeling werden beide apparaten tegelijkertijd afgespeeld om vast te stellen welke hartslag bij welk deel van het buitentraject hoorde. De twee apparaten bleken overigens niet synchroon te lopen waarvoor de projectleider op ondoorgrondelijke wijze corrigeerde.

Duur van het onderzoek. Aan de experimentele procedure ging een gewenningssessie van een uur vooraf zodat de proefpersonen konden wennen aan de psychofysiologische metingen. De gehele experimentele procedure duurde, inclusief de gewenningssessie en het invullen van diverse vragenlijsten, per persoon zes uur.

Draaiboek. De projectleider had een draaiboek met instructies samengesteld dat de experimentator (een de stagiaires of ik) diende te volgen.

Behandeling. Aan de deelnemende agora- en spinnenfobici werd verteld dat ze na afloop voor hun fobie zouden worden behandeld.

De (inmiddels verbouwde) donkere Van Sijpesteijntunnel, afgekort als de Sijp, nabij Utrecht CS behoorde tot het traject dat de proefpersonen dienden te doorlopen - een voor agorafobici beangstigende situatie.

naar inhoud

Geen feedback, geen evaluatie, geen afdelingshoofd, wel taxiritjes

Tijdens het experiment bleef de bioloog in zijn kamertje te midden van de registratieapparatuur. Het contact met de proefpersonen annex cliënten verliep via de stagiaires en mij. 
Zowel het afdelingshoofd als mijn vaak afwezige collega en kamergenoot, de deskundigen op het gebied van agorafobie, waren inhoudelijk niet bij het fobieënproject betrokken - alsof het een privé-project van de bioloog betrof waarvoor zij niet verantwoordelijk waren. Er was geen sprake van voortgangs- of evaluatiegesprekken. Tijdens de gehele onderzoeksperiode is het afdelingshoofd niet één keer op de onderzoekszolder of mijn kamer geweest.
Merkwaardigerwijs kon het hoofd wel steeds tijd vrijmaken om de proefpersonen, hun eventuele vertrouwde metgezel en mij voor de buitentraject per auto naar Utrecht CS, waar de wandeling begon, te brengen en ons aan het einde van de wandeling weer op te halen, een vorm van ondersteuning die geenszins bij een leidinggevende past.
Tijdens mijn aanstelling vertrokken het afdelingshoofd en mijn collega-psycholoog naar andere banen: het hoofd werd lector Klinische Pedagogiek* en mijn collega wetenschappe-lijk medewerker op het instituut voor Klinische psychologie, beiden aan de universiteit van Utrecht. De toen ontstane vacatures werden niet ingevuld.
Met een norse bioloog zonder klinische ervaring werd ik als jonge onderzoeker en behandelaar, kortom, voor de leeuwen gegooid.

Fragment uit het door de projectleider opgestelde draaiboek.
E1 en E2 zijn de experimentatoren (één van de stagiaires en ikzelf).

Minitherapie. Bij het zien van de levende spin in het potje was de paniek en het afgrijzen van de proefpersonen dermate groot dat ik mij in de meeste gevallen haastte het potje weg te halen. Daarna stelde ik de fobici uitgebreid gerust. Dat nam in de regel aardig wat tijd in beslag. In feite gaf ik mijn bange proefpersonen tijdens het onderzoek een therapiesessie in notendop. 

"Maar dát was niet afgesproken!" De minitherapie voorkwam echter niet dat de levende spin heftige reacties opriep: de proefpersonen sloegen de handen voor de ogen, wendden zich met een ruk af, schreeuwden, huilden of begonnen te kokhalzen. Eén van hen sprong op uit haar stoel en riep ontsteld: "Maar dát was niet afgesproken!" Een ander weigerde verdere deelname aan het onderzoek.

Onbruikbare psychofysiologische registraties. Door de heftige reacties van de proefpersonen schoten de elektroden op borst en hand, en de kwikdraden om de romp die de ademhaling registreerden soms los. Aldus werden vele psychofysiologische registraties onbruikbaar. Uit deernis met mijn proefpersonen besloot ik in sommige gevallen om de confrontatie met de spin over te slaan. De nog bruikbare registraties waren van een paar spinnenfobici die na mijn minitherapie zo rustig waren geworden dat ze de moed opbrachten om zonder hevige angstreacties een poosje naar de spin in het potje te kijken. In dat geval was er geen sprake meer van een authentieke psychofysiologische reactie op de levende spin. 

Dit alles betekende dat de bovengenoemde hypothese - wegens een gebrek aan betrouwbare registraties - niet kon worden getoetst. Afgezien van de ethische bezwaren verloor het onderzoek aldus wederom aan betekenis.

De volgende voorvallen illustreren de walging van de spinnenfobici verder:
- Een van de proefpersonen weigerde bij het afscheid een stagiaire de hand te geven omdat de stagiaire het potje met de spin had vastgehouden.
- Een paar proefpersonen weigerden op de kruk waarop het potje met de spin had gestaan te zitten.

Vooruitzicht op een behandeling

De fobici hielden het onderzoek vol omdat zij zeker wisten dat er na afloop een behandeling zou volgen. Dat gold ook voor mijzelf. Zodra een proefpersoon het volledige onderzoekstraject had afgelegd, wist ik niet hoe snel ik hem of haar in therapie moest nemen, ook de spinfobicus die het experiment had afgebroken. Aan de behandeling ontleende ik voldoening.

naar inhoud

Na afloop van de experimentele fase voelde ik me uitgeput. Opgejaagd. Leeggezogen. 
De projectleider was daarentegen opgetogen. Als een kind zo blij. Ik had zijn klus geklaard. Hij had zich bewezen. Zijn angst verdampte. In zijn houding ten opzichte van mij draaide hij 180 graden. De werksfeer werd beter. Ik was opgelucht.
Kort daarop ging ik maar de Documenta, een tentoonstelling van actuele beeldende kunst in Kassel, en vervolgens een paar weken naar een zonnig land. Zo kon ik afstand nemen van alle perikelen en kreeg ik mijn energie weer terug.

Zo is een duur, grootschalig opgezet onderzoek waaraan ruim 45 personen - wetenschappelijk medewerkers, proefpersonen, stagiaires en facilitaire medewerkers van het UMC (de Audiovisuele dienst die de films met muziek maakte en de afdeling Elektronika die assisteerde bij de psychofysiologische registratieapparatuur) - hadden bijgedragen, in rook opgegaan. 

Ik vroeg me af of - behalve ikzelf en misschien de stagiaires - iemand iets van het onderzoek had geleerd. 

"Lui"

Ik had het onderzoeksverslag persoonlijk aan het voormalig afdelingshoofd op zijn nieuwe werkplek overhandigd. Zoals gezegd, heeft hij nooit op het verslag gereageerd. Tijdens mijn bezoek spoorde hij mij aan een door mijzelf geïllustreerd boekje over de behandeling van een spinnenfobie te schrijven, in aansluiting op zijn boekje Leven met angst over agorafobie. Toen ik zei dat ik daaraan geen behoefte had, reageerde hij verbolgen. Hij noemde mij "lui". Dat was een onverwachte, harde dreun. Ik probeerde hem uit te leggen hoeveel inspanning het onderzoek en de verslaglegging mij hadden gekost. Hoe uitgeput ik was geweest. Dat mocht niet baten. Zijn gebrek aan empathie en harde veroordeling deden nog lang pijn.
Na verloop van tijd drong het tot mij door dat een tweede boekje over fobieën op hemzelf als voormalig afdelingshoofd had kunnen afstralen; dat dit van belang was toen hij als lector Klinische Pedagogiek een positie met meer status bekleedde; dat hij gekrenkt was dat ik hem niet in zijn ambities tegemoetkwam.

Inmiddels kon de projecteleider mij niet meer verrassen. Ik was volledig bevrijd van mijn naïviteit ten opzichte van hem: ik was er nu van doordrongen hoe behoeftig, dwingend en manipulatief hij kon zijn.
Een half jaar na het verschijnen van mijn eindverslag, nadat mijn arbeidscontract allang was afgelopen, draaide hij voor de derde keer 180 graden: hij vroeg mij of ik misschien samen met hem in een vakblad een artikel over het fobieënproject wilde publiceren. Daarbij deed hij het voorkomen alsof een publicatie vooral in mijn belang zou zijn.
Na zijn langdurige desinteresse begreep ik niet waar die belangstelling voor het onderzoek ineens vandaan kwam. Had hij niet verwacht dat ik een doortimmerd, negentig pagina's tellend verslag zou schrijven? Was hij opgetogen over mijn werk - zoals eerder, na afsluiting van de experimentele procedure? Kennelijk nam hij ten onrechte aan dat mijn solide verslag betekende dat het een doordacht, verantwoord en publicabel onderzoek betrof, en meende hij opnieuw dat ik zijn ambities had waargemaakt. Hij had het verslag dus of niet gelezen of niet goed begrepen.
Aangezien de projectleider als bioloog/technicus niet, zoals ik in mijn studie, getraind was in de rapportage van psychologisch onderzoek en ik bovendien als enige over alle data en analyses beschikte, zou een gezamenlijke publicatie overigens inhouden dat ik het artikel diende te schrijven en dat hij, als initiatiefnemer van het project, weinig meer zou hoeven doen dan zijn naam als eerste of tweede auteur toevoegen.
Al met al vond ik zijn voorstel niet alleen getuigen van blinde ambitie maar ook van impertinentie. Het was voor mij ondenkbaar om op zijn voorstel in te gaan.
En natuurlijk zou geen enkel vakblad een ondoordacht opgezet en ethisch dubieus onderzoek willen publiceren. Blijkbaar had de projectleider daar geen notie van.

Opname in universiteitsbibliotheek Utrecht

Later vroeg ik de universiteitsbibliotheek van Utrecht of er misschien belangstelling voor het rapport was. Want ik vond het belangrijk dat de inspanning van zoveel mensen niet in het niets zou verdwijnen en het onderzoek zou worden geregistreerd. Bij mijn vraag legde ik uit wat het onderzoek inhield, hoe het door de initiatiefnemer op de Research Afdeling Psychiatrie was opgezet, dat de hypotheses niet waren bevestigd en dat het niet tot bruikbare resultaten had geleid. Verder maakte ik duidelijk dat het een objectief wetenschappelijk rapport betrof waarin ik als uitvoerder en verslaglegger het verloop van het experiment zorgvuldig beschreef en goed onderbouwde verklaringen voor alle uitkomsten gaf. Ondanks de mankementen in het onderzoek vond de bibliotheek het belangrijk om het rapport in haar collectie op te nemen.

Terugblikkend, probeerde ik mijn uiteenlopende ervaringen op de Research Afdeling Psychiatrie in een overzichtelijk kader te plaatsen. Alles welbeschouwd, kwam ik tot de volgende slotsom:

Manipulatie, grensoverschrijding en angst voor afwijzing. De projectleider was bang geweest dat de proefpersonen niet aan zijn onderzoek zouden deelnemen tenzij hij de confrontatie met het object van hun angst ongevraagd zou afdwingen. De panische reacties van de proefpersonen annex cliënten op de onverwachte aankondiging dat ze zouden worden blootgesteld aan de door hen meest gevreesde situaties lieten zien dat hij de omstandigheden juist had ingeschat. Manipulatie was de enige optie om de grenzen van de proefpersonen te overschrijden en zijn onderzoek uit te voeren. 

Wat is manipulatie? Manipulatie is met opzet andermans gedachten, gevoelens en handelingen beïnvloeden teneinde macht of controle over de ander uit te oefenen. Een manipulator is vaak niet meteen als zodanig te herkennen. Vormen van manipulatie De beïnvloeding kan variëren van subtiel en tersluiks tot expliciet en cru. Voorbeelden zijn: medelijden opwekken door het slachtoffer te spelen, een ander een schuldgevoel aanpraten, mokken, essentiële informatie achterhouden, iemand het gevoel geven dat hij/zij na een eerste concessie niet meer terug kan, vleien, een beloning in het vooruitzicht stellen, iemand overrompelen, verwarring zaaien door afwisselend aan te trekken en af te stoten c.q. te belonen en te straffen, en bangmaken, intimideren of bedreigen. Angst. Achter de behoefte aan macht en controle van de manipulator schuilt angst voor afwijzing, een nederlaag, een mislukking of gezichtsverlies bij een eerlijke, onomwonden communicatie.  Gaslighting*. Een bijzondere vorm van manipulatie is gaslighting. De term verwijst naar de film Gaslight uit 1944. Daarin probeert een man zijn vrouw ervan te overtuigen dat ze haar verstand verliest. Dit doet hij door de gaslampen in huis op willekeurige momenten te dimmen. Als zijn vrouw hierover een opmerking maakt, houdt hij vol dat er met het licht niets aan de hand is. De vrouw gaat aan zichzelf twijfelen en begint te denken dat ze het fout ziet. Uiteindelijk meent ze dat ze gek aan het worden is. Aldus heeft de man macht over haar. In het algemeen verwijst gaslighting naar een vorm van emotionele manipulatie waarbij iemand - al dan niet bewust - de waarheid op een subtiele manier zodanig verdraait dat hij/zij stelselmatig het zelfvertrouwen en gevoel van eigenwaarde van een ander ondermijnt, en aldus macht over de ander heeft. Gebrek aan zelfvertrouwen. Een gaslighter voedt zijn of haar zelfvertrouwen door twijfel te zaaien. Wanneer het onzeker geworden slachtoffer steeds meer op zijn of haar visie gaat vertrouwen, voelt de gaslighter zich belangrijk. Het slachtoffer voelt zich op zijn/haar beurt vaak afhankelijk van de waardering of bevestiging door de gaslighter. Verborgen narcisme.* Met name verborgen narcisten maken gebruik van gaslichting. Een verborgen narcist is even egocentrisch, veeleisend, manipulatief en verstoken van zelfinzicht als de openlijke narcist maar stelt zich passief op. Daarom is hij of zij moeilijk als zodanig te herkennen. Evenals de openlijke narcist heeft hij/zij een laag zelfbeeld. Maar hij/zij maakt daarbij een zo kwetsbare en bescheiden indruk dat hij/zij door de omgeving vaak niet wordt gezien of gewaardeerd. Teneinde erkenning te krijgen, gaat de verborgen narcist op een slinkse manier te werk. Hij of zij voedt zijn/haar kwetsbare ego door subtiel medeleven af te dwingen en aldus mensen aan zich te binden, en voelt zich pas veilig als hij/zij macht over anderen heeft. Het ontbreekt hem/haar aan empathie. Voor een verborgen narcist is gaslighten de manier bij uitstek om zijn of haar minderwaardigheidsgevoel te compenseren. Slachtoffer. Als hun manipulaties onvoldoende effect hebben, voelen (verborgen) narcisten zich vaak slachtoffer. "AgreZielige ManipuLast". Zelf noem ik een 'verborgen narcist' graag schertsend een AgreZielige ManipuLast, een benaming die m.i. de lading aardig dekt: iemand die een ander met zieligheid manipuleert tot medeleven, een vorm van (passieve) agressie waarmee hij of zij de ander tot last is. Voorbeelden van gaslighting, ontleend aan de praktijk: Een man gaat vreemd. Zijn vrouw ontdekt de ontrouw. Ze neemt haar man diens bedrog kwalijk. Maar de man ontkent en benadrukt stelselmatig dat zijn vrouw achterdochtig is. Hij oppert zelfs dat ze misschien therapie nodig heeft. De vrouw wordt onzeker en meent op den duur dat haar wantrouwen de oorzaak van de relatieproblemen is en niet de ontrouw. Aldus wordt de schuldvraag omgedraaid. De vrouw wordt ten slotte ziek, hetgeen de gaslighter toeschrijft aan haar labiele aard. Een vrouw heeft een laag zelfbeeld. Ze is jaloers op vriendinnen die meer zelfvertrouwen hebben. Als professioneel hulpverlener - met cliënten die in een afhankelijkheidspositie verkeren - krikt ze haar zelfbeeld op. Wanneer een van haar vriendinnen tegenslag ervaart, bekommert ze zich om haar. Met haar inzicht en adviezen wekt ze de bewondering van haar vriendin. Tegelijkertijd maakt ze die vriendin onzeker door deze quasi argeloos te wijzen op persoonlijke zwakheden die tot de tegenslag zouden hebben geleid. Daarmee ondermijnt ze het zelfvertrouwen van haar vriendin. Aldus ziet ze onder het mom van empathie de kans om zich superieur aan haar vriendin te voelen. Voor gaslighting in de ggz zie hieronder: De hulpverlener waant zich onfeilbaar. Voor meer voorbeelden van manipulatie zie de passages over mijn ervaringen in de Riagg Zuidoost onder De trukendoos van de directeur. * Verborgen narcisme: het gaslight effect. Robin Stern. Utrecht: AnkhHermes, 2018. Vertaling van: The gaslight effect. - New York: Harmony Books, 2007. Voor meer info over manipulatie zie: Emotionele chantage. Strategieën om gedragspatronen te doorbreken. Susan Forward, Utrecht: Kosmos, Z&K, 1998. In dit boek beschrijft de auteur het fenomeen FOG, een mentale mist die bij iemand ontstaat wanneer 1) een ander hem/haar bangmaakt (F van fear), 2) een ander meent dat hij/zij hem of haar iets verplicht is (O van obligation) of 3) een ander hem/haar een schuldgevoel aanpraat (G van guilt).

Wat waren de manipulatieve trucs van de projectleider om de bange proefpersonen aan zijn onderzoek te laten deelnemen? Hij onthield hen essentiële informatie over de onderzoeksopzet: hij legde niet uit dat zij tijdens het onderzoek met hun grootste angst zouden worden geconfronteerd. Verder stelde hij een behandeling voor hun fobie in het vooruitzicht als beloning voor hun deelname - een beloning die hij overigens niet zelf uitdeelde. Toen de proefpersonen met deelname akkoord gingen, had hij een voet tussen de deur: wie A zegt, moet ook B zeggen. Aldus speelde hij in op het plichtsgevoel van de proefpersonen. Ten slotte overrompelde hij de proefpersonen door hen pardoes met hun grootste angst te confronteren en hen geen tijd te geven om zelf een keuze te maken. Want het zou van de bange proefpersonen een grote tegenwoordigheid van geest hebben geëist om midden in de experimentele procedure van deelname af te zien. Daartoe was slechts één van de twintig fobici in staat geweest.
Na eerlijke informatie vooraf over de onderzoeksprocedure zouden de proefpersonen nooit toestemming voor deelname hebben gegeven. In dat geval had de projectleider zijn ambitieuze onderzoeksplannen moeten afblazen. Hij maakte dus misbruik van de afhankelijkheid en kwetsbaarheid van de proefpersonen annex cliënten ten bate van zijn eigen behoeftes.

Teneinde zijn ambities waar te maken, spande de projectleider ook de stagiaires en mij op dwingende wijze voor zijn karretje. Daarbij maakte hij misbruik van onze onervarenheid. Als wij zijn opdrachten naar tevredenheid hadden uitgevoerd, verbeterde zijn humeur. Zo zette hij ons naar zijn hand.

Compassie. Bij zijn grensoverschrijdend gedrag had de projectleider echter niet gerekend op mijn compassie. Ik was geen onderzoeker die over de rug van angstige mensen iets wilde bewijzen. Ik verzette mij tegen opdrachten die tegen mijn geweten ingingen. Dat deed ik door mijn fobische proefpersonen tijdens hun acute paniek vaak, soms uitgebreid, te kalmeren. Bij sommige spinnenfobici heb ik de procedure zelfs afgebroken. Verder stelde ik de agorafobici voorafgaande aan en tijdens de buitengang langs de door hen gevreesde situaties steeds gerust of sprak ik hen moed in. Zij voelden zich veilig bij mij.
Zo heb ik het onderzoek onbedoeld ondermijnd. Ik heb er nooit spijt van gehad.

Boemerang. De projectleider had evenmin gerekend op de hevige angst en het protest van de proefpersonen annex cliënten. In hun paniek verstoorden zij de psychofysiologische registraties. Vele registraties werden daardoor onbruikbaar zodat de projectleider zijn belangrijkste hypothesen niet kon toetsen. Aldus keerde zijn respectloze houding jegens de proefpersonen uiteindelijk als een boemerang naar hemzelf terug.

Onvermogen. Als bioloog/technicus zonder klinische of psychologische ervaring was de projectleider niet in staat het onderzoek 1) deugdelijk op te zetten, 2) zelf uit te voeren en 3) in een rapport vast te leggen. Als projectleider ontbrak het hem aan communivatieve vaardigheden.

Zinloos onderzoek. Door misslagen in de onderzoeksopzet droeg het dure, ambitieuze en belastende project zo goed als niets bij aan de kennis over fobieën.

Een onmogelijke opgave. Afgezien van het feit dat ik te maken kreeg met een ondeugdelijke onderzoeksopzet, werd ik in mijn baan voor een bijna onuitvoerbare opgave gesteld: als onderzoeker diende ik bange mensen onverhoeds met hun grootste angst te confronteren en als behandelaar diende ik hen van hun angst te verlossen. Met mijn compassie heb ik me uit mijn onmogelijke positie gewurmd.

Inzicht. Pas na afloop van de hectische experimentele procedure kon ik de onderzoeksopzet in alle rust evalueren om haarscherp in te zien dat die in vele opzichten had gefaald. Toen had ik spijt dat ik me niet kordaat tegen de ongevraagde confrontatie van de fobici met hun grootste angst had verzet. Of dat ik niet radicaal met het onderzoek had gekapt om de proefpersonen vervolgens alleen te behandelen. Maar daarvoor was ik te jong en onervaren, en de projectleider te dwingend en manipulatief. In mijn eindverslag heb ik alle misslagen in de onderzoeksopzet evenwel zorgvuldig beschreven.

Van geen kwaad bewust. Uit zijn behoefte het onderzoek in een vakblad te publiceren, bleek dat de projectleider niet besefte dat zijn onderzoek was mislukt, en dat die mislukking onder meer het gevolg was van zijn grensoverschrijdende gedrag jegens de proefpersonen. Alsof hij zich van geen kwaad bewust was.

Onverantwoord. Het hoofd van de onderzoeksafdeling Psychiatrie, dat de eindverantwoordelijk voor het fobieënproject droeg, en mijn collega-klinisch psycholoog/gedragstherapeut voelden zich niet bij de uitvoering van het project betrokken. Ze vonden het van geen belang om het onderzoek tussentijds en na afloop te evalueren. Verder zag niemand toe op de door mij gegeven behandelingen. Ten slotte reageerde niemand van medewerkers van de afdeling, onder wie de projectleider zelf, op mijn eindverslag. Mijns inziens gedroegen wetenschappelijk onderzoekers op de psychiatrische afdeling van een academisch ziekenhuis (UMC Utrecht) zich aldus onverantwoord.

Later bleek ik profijt te kunnen trekken van de ervaringen die ik in het fobieënproject had opgedaan. 
Mijn kennis over hyperventilatie, agorafobie en paniek in combinatie met het inzicht in en de behandeling van alcoholisme tijdens mijn tweede baan in de alcoholkliniek "Zeestraat" heb ik op opbouwende wijze kunnen inzetten t.b.v. tot op heden internationaal erkend psychofysiologisch onderzoek. Daarin toonde ik aan dat hyperventilatie, agorafobie en paniek zowel een aanleiding tot als (biochemisch) gevolg van overmatig alcoholgebruik kunnen zijn en dat ademhalingsbiofeedback de hyperventilatieklachten van alcoholisten onder klinische behandeling aanzienlijk vermindert (zie Promotieonderzoek).
Verder had ik in de onderzoeksafdeling van het UMC Utrecht nuttige inzichten in menselijk gedrag gekregen die mij weerbaarder maakten tegen intimidatie, misleiding en manipulatie door latere collega's en bazen.

1. VEROORDELING VAN DE CLIËNTEN

"De zusterpost"

De kliniek was gevestigd in een monumentaal herenhuis aan de Zeestraat 66. Het hart van de kliniek was een grote kamer op de bel-etage die "de zusterpost" werd genoemd. In het midden stond een lange tafel met koffie en thee. Aan het hoofd zat steevast de coördinator van de kliniek, een maatschappelijk werkster die iets ouder was dan ik. De deur stond altijd open en verpleegkundigen in witte uniformen liepen af en aan. Ze wisselden ervaringen uit over hun gesprekken met de cliënten en noteerden hun bevindingen in de dossiers.  Al snel merkte ik dat de zusterpost een roddelpost was. Onder aanvoering van de coördinator werden de cliënten er vaak met minachting besproken en bespot. Af en toe werden er nieuwe verpleegkundigen aangenomen. Dat leken meestal aardige mensen. Maar na een paar weken veranderden ze onder druk van de groep niet zelden in cynische personen met dedain voor de cliënten.

Het was de bedoeling dat ik zou werken aan de tafel in de zusterpost. Daartegen protesteerde ik want daar kon ik niet werken. Ik wilde graag een eigen kamer hetgeen de coördinator belachelijk vond. Niemand van het personeel had een eigen werkkamer, zelfs de psychiater niet. Alleen de arts zat voor een paar uur per dag in zijn spreekkamer. Maar ik hield voet bij stuk en kreeg een eigen kamer, ver van de zusterpost zodat ik in alle rust kon werken. Het was een grote donkerbruine ruimte op de begane grond die tot dan toe als opslagplaats fungeerde, met uitzicht op de Zeestraat. De ruimte verbond de kliniek en het aangrenzende Consultatiebureau voor Alcohol en Drugs (CAD), waar cliënten door maatschappelijk werkenden en mijn collega-psycholoog ambulant werden behandeld.