INHOUD

GEEN TALENT VOOR VOLGZAAMHEID

MIJN ERVARING ALS PSYCHOLOOG IN DE GGZ
onderzoeker  ● behandelaar   ● manager

 

Analyses, toelichtingen en kunst In witte kaders geef ik toelichtingen en analyses, verwijs ik naar (ander) wetenschappelijk onderzoek en sla ik bruggen naar het heden. Ook laat ik hierin zien hoe het in onderzoek en hulpverlening beter kan. Aangezien ik van mening ben dat kunst een bron van inspiratie is die aan inzicht en geestelijke groei kan bijdragen, bevatten de kaders en cartoons tevens verwijzingen naar diverse vormen van kunst. In korte cursieve stukjes komen mijn eigen activiteiten in de (schilder)kunst aan de orde.

---

1968-1990

- Vakantiehulp in de ggz 
- Studie psychologie en opleiding tot gedragstherapeut (Universiteit van Utrecht)
- Beeldende kunst

● UMC Utrecht, onderzoeksafdeling Psychiatrie: psychofysiologisch onderzoek naar fobieën & gedragstherapeutische behandeling

1. Intro
    Ambitie en eigenbelang van de onderzoekers
2. Theoretische kader: het hyperventilatiesyndroom en agorafobie
3. Een onverantwoord onderzoek
    Misvatting
    Schijn
    Grootschalig experiment: complexe cerebrale constructie
    Beklemmende sfeer
    Stichting Fobieclub Nederland
    Het onderzoeksdesign in grote lijnen
    Geen mededogen
    Het belang van de proefpersonen annex cliënten
    Leeggezogen versus opgetogen
4. Onderzoeksrapport
    Een onbeduidend en belastend onderzoek
    Onderzoeksrapport doodgezwegen
    Geen besef van mislukking onderzoek
 5. Succesvolle gedragstherapeutische behandeling
    Vermoeden verandert ten onrechte in bewezen feit
 6. Slotsom 
     Manipulatie, grensoverschrijding en angst voor afwijzing
    Wat is manipulatie?
    De giftige mix van angst en blinde ambitie
    Ongeoorloofd en geoorloofd wetenschappelijk onderzoek
    Profijt
 
- Vrijgevestigde gedragstherapeut
- Colleges en practica psychofysiologie (VU)

● Gedragstherapeut en onderzoeker in alcoholkliniek "Zeestraat"
    
1. Veroordeling van de cliënten
     One flew over the Cuckoo's nest
2. Theorie: Hyperventilatie, angst en alcoholisme
     "Allemaal hysterie"
3. Mijn werkzaamheden: pionierswerk      
     Dovemansoren
     Geen ruggensteun van collega-psycholoog
4. Heilloze gesprekken over de hulpverlening
     Angst en ambitie
     Vernedering
     "Functioneringsproblemen"
     Analyse: De machteloosheid van de hulpverlener

- Rijksakademie van beeldende kunsten

● Promotieonderzoek aan de UvA / de Jellinek: alcoholisme, hyperventilatie, angst
 & behandeling 
  
1. Een vruchtbare kruisbestuiving        
     Een brug tussen twee traditioneel gescheiden terreinen van onderzoek
     In de wetenschappelijke literatuur over angststoornissen is alcoholgebruik nog steeds een blinde vlek
     Prettige samenwerking in alcoholkliniek Jellinekcentrum
 2. Bevestiging theorie over hyperventilatie, angst en alcoholisme 
 3. Het effect van ademhalingstherapie
 4. Wangedrag promotor
     In de flow
 5.  Promotie en reacties
 6. Relevantie voor de ggz: de complexe wisselwerking tussen afhankelijkheid van alcohol
     en psychische klachten
     Kwetsbaarheid na het staken van overmatig alcoholgebruik
     Verwaarlozing, mishandeling en incest als mogelijke antecedenten van overmatig alcoholgebruik
     Alcoholisme is "the great mimicker in psychiatry" 

 

---

1991-1994

Afdelingshoofd Preventie, Innovatie & Onderzoek  
in de AMBULANTE GGZ (RIAGG ZUIDOOST AmSterdam)

 

1. De organisatie: Vreemder dan fictie
      A. Eerste indrukken
           De afdelingen Preventie, Innovatie & Onderzoek in de Riagg's i.h.a.
           De afdeling Preventie, Innovatie & Onderzoek in de Riagg Zuidoost
        "Stiefkind"
     B. Minachting voor preventie, innovatie en onderzoek "
     C. Angst, "dubbeldenken" en seksisme in het management
     D. Een ontluisterend organisatieadviesrapport
         Analyse: In de ggz gaat profijt boven moraal
     E. Verzoek om notities over de Riagg-cultuur
     F. Verzoek om cartoons
          Hulpverleners genieten "therapeutische onschendbaarheid" 

2. De hulpverlening: Is dit geestelijk gezond
      A. Dossieronderzoek
           Schokkende dossiers
          Falende diagnostiek
          Weerstand tegen de behandeling van concrete problemen, trauma's en zwarte cliënten
          Analyse: Terugblik op de behandeling van trauma's sinds WO II
          Oorzaken van de lange wachtlijsten
           Analyse: Waarom de behandeling van een PTSS nog altijd niet vanzelfsprekend is
          Geen behandelplan, geen verantwoording
           De zelfingenomenheid van hulpverleners
          Breuk in de vertrouwensrelatie
          De ggz sluit zich af van buitenwereld
          De ggz negeert feedback en kritiek
           Officiële klachten over de ggz-hulp

      B. Mijn observaties in het behandelteam voor vrouwen en meisjes
             De grondslagen van de vrouwenhulpverlening
.........  Superieur en inferieur
             Afhankelijk van cliënten
             Onkunde en onmacht
           Onvoorwaardelijke positieve aandacht
             De twee gezichten van Freud
             Nog steeds een taboe op incest
           Een training in lichaamsbewustzijn
             Een bemoedigende ervaring
           Het vrouwenteam wordt opgeheven wegens gebrek aan visie    
               
      C. Gebrek aan zelfreflectie
       D. De verleiding van machtsmisbruik
               Triomf
                  .......
3. Een incompetente nieuwe directeur
      A. Blind voor misstanden in de Riagg
     B. Manipulatie en bedrog
     C. Opnieuw een ontluisterend rapport
     D. Beleidsnota transculturele hulpverlening van ondergeschikt belang

For an English summary of the chapters below (4-9) see:  Racial discrimination in the mental health care after the Bijlmer Airplane Crash

4. De ontwikkelingen na de Bijlmervliegramp   
     A. De tijdelijke metamorfose na de Bijlmerramp
         Beleidsnota transculturele hulpverlening unaniem aangenomen
     B. De toekomst blijft achteromkijken
         Opnieuw weerstand tegen de behandeling van concrete problemen, trauma's en zwarte cliënten
         Onachtzaamheid van traumaspecialist AMC
         Geschiedvervalsing uit rivaliteit
         Wat is een angstcultuur?
         Heimelijke intimidatie
      C. Verzoek om artikel over de Riagg-hulp na de ramp /
         Verzoek om toelichting op migrantenbeleid
     D. Angst, onverbloemde rassendiscriminatie en censuur
         Zinloze taken
         Pesten op het werk
         "Anders breekt de hel los"
           Beleid transculturele hulpverlening ingetrokken
         Cultuurverschillen bij rouw- en traumaverwerking
         Anno 2023 nog steeds te weinig diversiteit in de ggz
         Grillig maar uiterlijk onbewogen
         Censuur
         Opnieuw angst en ambitie
         Kritische werknemers voor gek verklaard  
         Onkunde en machtsmisbruik
         De zwarte hulpverleners zijn de zondebok
         Liever een baas met verstand van zaken

  5. Verzet en morele autonomie
      A. Zelfrespect
         Niets te verliezen
         Mijn verzet
        "Levendig en herkenbaar"
         Opnieuw bedrog
     B. Valse beschuldigingen en verraad
         Is macht belangrijker dan zorg?
         Mijn rapport over de Riagg Zuidoost: Gebroken baan
         De trukendoos van de directeur
         "Iemand met wie je kon praten"
         De minnelijke schikking is het tegendeel van minnelijk
         De directeur op oorlogspad
         Hulpverleners door de ggz-directies geïntimideerd  
         Verraad
           
6. Een klein rechtbankdrama
      A. Karaktermoord
         De aap komt uit de mouw: integriteit is verraad
         Conclusie: gedeelde wrok en angst
      B. Verweer
         Bedrog en dreigement
      C. De terechtzitting
         "Opdracht is opdracht"
         Anderen weten het beter
      D. Een komische wending
      E. Het oordeel van de rechter: niet verwijtbaar gehandeld
      F. De medemenselijkheid is de grote verliezer 
          Conformisme

7. Eenzijdig onderzoek van mijn opvolger in de Riagg Zuidoost
    draagt bij aan consolidatie oude orde
    De afdeling Preventie, Innovatie & Onderzoek schakelt zichzelf als vernieuwer
     van de hulpverlening uit.
  
8. Conclusies

9. Het lot van de slachtoffers van de Bijlmervliegramp

10. Een psychologisch kader
    A. De angst voor de vrijheid (theorie Fromm)
     B. Recht praten wat krom is (theorie Festinger)

11. De huiver van de vakbladen
      Maandblad Geestelijke volksgezondheid
      De Psycholoog
     Wat wel en niet in vakbladen wordt gepubliceerd


12. De teloorgang van de afdelingen Preventie, Innovatie & Onderzoek

---

1995-2008

NA DE RIAGG EN DE VAKBLADEN: Recht van spreken

    Intro: Een uitzonderlijke positie
    A. Exposities cartoons over de ggz 
     B. Publicatie van boeken over de ggz
         Hulp aan in de ggz teleurgestelde cliënten
     C. Cliënten informeren over wat wel / geen goede hulp is

---

Tot slot

 

---

---

1968 - 1990

Vakantiehulp in de ggz

In de zomer van 1968, na mijn eindexamen gymnasium en voordat ik psychologie zou gaan studeren, nam ik als verpleeghulp alvast een kijkje in de praktijk van de geestelijke gezondheidszorg. Eerst twee weken in de Sinai-Kliniek, een inrichting voor Joodse psychiatrische patiënten in mijn toenmalige woonplaats Amersfoort (waar ik in 1950 ben geboren), daarna twee weken in De Heygraeff, een inrichting voor verstandelijk gehandicapten te Woudenberg.

 

De Sinai-Kliniek 

Geschiedenis De Sinai-Kliniek lag aan de rand van Amersfoort. De omgeving herinnerde aan oorlog en dood: de kliniek was gelegen aan de Laan 1914 die overging in de Dodeweg en bevond zich op een steenworp afstand van het Nationaal Monument Kamp Amersfoort, tijdens de Tweede Wereldoorlog Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort dat ook als strafkamp dienst deed - voor de vele Holocaustoverlevenden in de kliniek geen gunstige ligging. De voorloper van de Sinai-Kliniek was Het Apeldoornsche Bosch, een instelling voor Joodse psychiatrische patiënten en verstandelijk gehandicapte kinderen, gelegen op een groot bosrijk terrein bij Apeldoorn. In januari 1943 werden de patiënten en het Joodse personeel van deze inrichting door de nazi's gedeporteerd. Vrijwel niemand keerde terug. Het Apeldoornsche Bosch was nu veel te groot geworden voor de uitgedunde Joodse bevolking. In 1960 werd de kleinere Sinai-Kliniek in Amersfoort geopend. In 1966, twee jaar voor mijn vakantiebaantje, was de Sinai-Kliniek uitgebreid met onder meer dagbehandeling en verpleging van bejaarden met psychische problemen. De naam veranderde in Sinai Centrum maar inwoners van Amersfoort zoals ik spraken nog steeds over de Sinai-Kliniek. De Amersfoortse kliniek is in 2010 gesloopt. Het huidige Sinai Centrum, een fusie tussen de Joodse Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg (de Joodse Riagg) en de Sinai-Kliniek verhuisde in 2008 naar verschillende locaties in Amstelveen, Amersfoort en Amsterdam. Sinds 2014 is het Sinai Centrum onderdeel van Arkin GGZ Amsterdam.

naar inhoud

Aan de buitenmuur van de Sinaï-kliniek was een betonreliëf aangebracht dat ik als jeugdige vakantiehulp vaak heb bekeken.

Sinai Kliniek met links een betonreliëf van Lex Horn (1916-1968)

Pas vele jaren later kwam ik op internet een duiding van het kunstwerk (zie hieronder) tegen. In het kort luidt die als volgt. Linksboven draait een bol met woeste, verzengende vlammen rond. De zeven verticalen rechts zijn een verwijzing naar de menorah, symbool van hoop en licht. In de groep van drie personen in het midden wordt de linker figuur een helpende hand toegestoken. Om die figuur heen is een beschermende hand met een tak en een duif, symbool van vrede, aangebracht.
Bron: Karel Kreuning. Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort, Lex Horn.

Toen de Sinaï-Kliniek in 2010 werd gesloopt, is het reliëf in Kamp Amersfoort geplaatst ter herinnering aan de moord op 1.069 patiënten en medewerkers van Het Apeldoornsche Bosch waaruit de Sinaï-Kliniek is ontstaan.

naar inhoud

Mijn werk in de kliniek. Ik werkte op de gesloten afdeling waar vrouwen met de meest uiteenlopende psychische problemen bij elkaar waren gezet. Zo herinner ik mij een jong meisje, Judith, dat nymfomaan werd genoemd en achter slot en grendel zat omdat zij mannen zou verleiden, een verwarde vrouw van middelbare leeftijd die – zo begreep ik later – leed aan een concentratiekampsyndroom en een aantal oudere dames die doorgingen voor dement. Het verplegen bestond uit patiënten wassen, kleden en helpen met eten, bedden opmaken en dweilen. 
Een van de patiënten was stokoud en aan bed gekluisterd. Als ik haar lakens verschoonde, legde ik haar even op een ander bed. Ze was zo klein en licht dat het leek of ik een baby in mijn armen droeg. Alsof het begin en het einde van het leven elkaar aanraakten.
In tegenstelling tot de voorstelling op het betonreliëf van Lex Horn werden de patiënten op de gesloten afdeling niet gekoesterd. Na het ontbijt werden de niet bedlegerige patiënten in de zogeheten huiskamer geplant waar ze niet mochten praten en lopen. 'Mevrouw Polak, stil!' 'Mevrouw Sanders, zit!' Alsof het honden waren. Tijdens de middagwandelingen over de smalle paadjes tussen het lage struikgewas in de binnentuin sprak ik soms met hen. Dan kwamen er zinnige verhalen en zo nu en dan ook tranen los. Maar dat was lastig voor het vaste personeel.

Op het matje. Na een week riep de directrice, een kleine vrouw met priemende ogen en een strakke knot, mij op het matje. Ze zat achter een groot bureau. Ik stond er bedremmeld voor. Als ik niet mijn mond hield en mij tot het huishoudelijk werk beperkte, kon ik vertrekken, zei ze. Ik was ontdaan maar schikte me in het verbod. Dankzij de eindexamenfeesten kwam ik mijn tweede week in de kliniek door.

De Heygraeff

Het werk in mijn tweede baantje op de Heygraeff beviel me beter. Ik werd aangesteld op een jongensafdeling waar ik de patiënten verzorgde en de zaal moest schoonhouden. De jongens waren levenslustig en de afdeling waar ik werkte was licht en open. De inrichting lag midden in het bos aan het Henschotermeer waar ik na het werk soms ging zwemmen. Met de jongens werd echter niet gecommuniceerd. Zij werden lichamelijk verzorgd en met knutselen beziggehouden. Dat was het. Vaak brak mijn hart. Zo was er een jongen van een jaar of zeventien, Theo, die nu misschien autistisch genoemd zou worden. Theo voerde een terugkerend ritueel op. Hij zette de ene voet voor de andere, leunde achterover, hief zijn armen op, zwaaide dan ritmisch met zijn bovenlijf naar voren en weer terug, en riep uit volle borst: 'Lèkkru, dikke gríesmeelpudding met slágroom en een héééleboel nootjes, dát bedoel ik zuster, dát bedoel ik zuster!' In een eindeloze herhaling en met een verzaligd gezicht. Niemand die op het idee kwam Theo eens lekkere, dikke griesmeelpudding met slagroom en nootjes te geven. Mijn suggestie dat wel een keer te doen, werd door het vaste personeel met blikken van minachting beantwoord.  

De reden van mijn studiekeuze

Maar ik zou psychologie gaan studeren en na mijn studie misschien iets aan die misstanden kunnen doen. Dat was echter niet de reden van mijn studiekeuze. Ik ging psychologie studeren uit nieuwsgierigheid naar wat ons mensen drijft en bezielt.

naar inhoud

---

 

Studie KLINISCHE psychologiE EN OPLEIDIG TOT GEDRAGSTHERAPEUT AAN DE UNIVERSITEIT VAN uTRECHT

 

Hierboven:  ICIP aan de Trans in Utrecht. Instituut voor Clinische en Industriële Psychologie (ICIP) was ook destijds al een benaming uit een verleden tijd.	Mijn studietijd heb ik als inspirerend ervaren. Ik ontving een degelijke opleiding tot klinisch psycholoog en gedragstherapeut aan het Instituut voor Clinische en Industriële Psychologie, ICIP (zie foto links) van de Universiteit van Utrecht, het best aangeschreven opleidingsinstituut voor de specialisatie klinisch psychologie. Jos Dijkhuis (1929-2018), "de godfather van de psychotherapie" in Nederland, was er hoogleraar. Ik leerde er o.m. veel over slaapstoornissen, sociale vaardigheden, angst, depressie en seksuele problemen waarnaar op het instituut onderzoek werd gedaan. Tijdens mijn afstudeerproject bij Ed Klip* deed ik mee aan onderzoek naar het effect van diverse therapeutische interventies op slaapstoornissen. In dat kader behandelde ik de deelnemende proefpersonen - onder supervisie - met gedragstherapie en Rogeriaanse therapie (een niet sturende therapie waarbij inleving in de gedachten en gevoelens van de cliënt centraal staat). De statistische analyses geschiedden destijds op een manier die inmiddels onvoorstelbaar is, te weten op metershoge en -brede IBM computers (zie foto onder). *Ed Klip was van 1976 tot 2000 hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij staat bekend als iemand die de zelfredzaamheid en weerbaarheid van cliënten heeft vergroot (bron). Hij is auteur van meerdere zelfhulpboeken over slaapstoornissen.
Cover scriptie over kunstwaardering Wie Wat Waarom Waardeert	Kunst en humor. Hoewel de klinische psychologie de oorzaken en behandeling van psychische problemen bestudeert, was ik niet alleen geïnteresseerd in een psychologie van pijn en onvermogen. Mensen hebben ook gezonde, vitale en enthousiaste kanten. Ik koos er dan ook voor mij tevens in de positieve aspecten van het dagelijks leven te verdiepen en schreef literatuurstudies over kunstwaardering en humor. Dat waren waarlijke zoektochten: binnen de experimentele psychologie werd de studie naar kunst en humor, en ook onderwerpen als spel en liefde, destijds vermoedelijk als een luxebezigheid beschouwd. Met name de kunstpsychologie kreeg mij in haar greep. Ik deed onderzoek naar kunstwaardering bij de op zijn vakgebied vooruitstrevende sociaal psycholoog Elbert Temme.* Tot mijn verrassing vroeg de docent persoonlijkheidspsychologie aan de Rijksuniversiteit Leiden, Annelies van Meel-Jansen**, of ze mijn literatuurstudie over esthetische waardering Wie Wat Waarom Waardeert als lesstof in haar curriculum over creativiteit en esthetische waarneming mocht opnemen. Verder sloot ik mij aan bij de Stichting voor Kunstpsychologie, een initiatief van kunsthistoricus Hans Jaffé, waarin de leden hun kennis over hun psychologisch onderzoek naar esthetische waardering met elkaar deelden. * Elbert Temme promoveerde in 1983 aan de Rijksuniversiteit Utrecht op het boeiende proefschrift Over smaak valt te twisten. Sociaal-psychologische beïnvloedingsprocessen van esthetische waardering. **Annelies van Meel-Jansen is auteur van meerdere boeken over kunstpsychologie waaronder De kunst verstaan (Van Gorcum, 1988).

Tijdens mijn studie had ik diverse baantjes als student-assistent. De leukste daarvan vond ik het bedenken van multiple choice vragen voor psychologietentamens.

 

---

Beeldende kunst

3. EEN ONVERANTWOORD ONDERZOEK

Misvatting

De bioloog van de afdeling was de bedenker van het fobieënproject en tevens de projectleider. Hij had zich bekwaamd in psychofysiologische registratiemethoden maar had - als niet-klinisch geschoolde bioloog - nooit cliënten behandeld. Ik ging er als vanzelfsprekend vanuit dat de twee psychologen - mijn vroegere studievriend, een klinisch psycholoog/gedragstherapeut die mij als uitvoerder van het fobieënproject had voorgedragen en het afdelingshoofd, een functieleerpsycholoog* die eindverantwoordelijk was voor het onderzoek - het onderzoeksdesign van de projectleider tot in de details kenden en onderschreven. Ik had dan ook het volste vertrouwen in het project. Maar ik kwam bedrogen uit.

* Een functieleerpsycholoog richt zich op basisfuncties van de hersenen die in alle gedrag een rol spelen zoals waarnemen, leren, geheugen, denken en taal, maar niet - zoals een klinisch psycholoog - op de diagnose en behandeling van mensen met psychische problemen.

Schijn

De projectleider was een onopvallend figuur en maakte een kwetsbare, bedeesde en bescheiden indruk. Het afdelingshoofd sprak soms zelfs met enige vertedering over hem, alsof het een kind betrof.
Aanvankelijk was ik naïef. Het duurde enige tijd voordat ik snapte wat er daadwerkelijk gaande was. Geleidelijk kreeg ik door dat er slechts in schijn sprake was van kwetsbaarheid of bescheidenheid. In de loop der tijd bleek keer op keer dat juist het tegenovergestelde het geval was.

Grootschalig experiment: complexe cerebrale constructie

Uit een eerder onderzoek door mijn vroegere studievriend en klinisch psycholoog/ gedragstherapeut was gebleken dat agorafobici niet met een toename in angst, uitgedrukt in onder meer hartslag- en ademhalingsfrequentie, reageren op een film met ruimtelijke situaties (een tunnel, perron en lift), situaties die zij zeggen te vrezen.* In een grootschalig opgezet vervolgonderzoek, dat ik diende uit te voeren, borduurde  de projectleider daar in extenso op voort. 
Doel van het experiment was om het agorafobiecomplex nader te bestuderen door het te contrasteren met een specifieke fobie. Als specifieke fobie was om praktische redenen gekozen voor een spinnenfobie. De onderzoeksopzet die de projectleider had bedacht, bleek onpraktisch en soms regelrecht onbeholpen te zijn; niet bepaald wat in de Angelsaksische vakliteratuur een "elegante" opzet wordt genoemd, dat wil zeggen doelgericht, duidelijk en eenvoudig. Met zijn ingewikkelde, cerebrale opzet leek hij iets te willen forceren. Zijn ambitie was om maar liefst twaalf hypotheses tegelijkertijd te toetsen. Alsof zijn onderzoek het definitieve wetenschappelijk antwoord op alle vragen over fobieën moest geven.
En zoals hieronder zal blijken, had de projectleider in die ambitieuze cerebrale constructie de menselijke factor veronachtzaamd.

*J.H. Psychofysiologische reacties van agorafobici op per video gepresenteerde ruimtelijke situaties. Research Afdeling Psychiatrie van het Academisch Ziekenhuis Utrecht (heden: afdeling Psychiatrie UMC Utrecht). Interne publicatie, 1978.

Beklemmende sfeer

Geen intrinsieke motivatie. De projectleider had op de afdeling tot dan toe als psychofysiologisch adviseur een dienende functie gehad. Het fobieënproject was door hemzelf bedacht en opgezet. Daarmee leek hij te streven naar meer waardering. Alsof hij met het ambitieuze onderzoek wilde laten zien dat hij veel meer was dan een technicus. Het leek hem te ontbreken aan intrinsieke motivatie, d.w.z. aan het innerlijk verlangen om fobieën beter te begrijpen teneinde de behandeling van fobici te verbeteren.

Afgescheept met een jonge vrouw. Aangezien er cliënten aan het project deelnamen, was de projectleider als bioloog voor de uitvoering van het onderzoek qua kennis en ervaring afhankelijk van een klinisch geschoolde onderzoeker. Toen ik mij als klinisch psycholoog/gedragstherapeut aandiende, had het afdelingshoofd mij in dienst genomen zodat het fobieënproject kon worden uitgevoerd, maar had de projectleider niet bij mijn aanstelling betrokken. Ik kreeg de indruk dat de projectleider, die al zo'n zes jaar op de afdeling werkte, zich door het hoofd afgescheept voelde met een jonge vrouw die hij als onderzoeker niet echt serieus kon nemen; een jonge vrouw van wie hij voor de uitvoering van zijn onderzoek bovendien afhankelijk was. 

Bits en dwingend. De communicatieve vaardigheden van de projectleider waren gebrekkig. Hij was humeurig en zeer gespannen.
Zo'n omvangrijk project kon ik natuurlijk niet in mijn eentje uitvoeren. De projectleider droeg mij op stagiaires te zoeken die mij bij het onderzoek als experimentator binnenshuis konden helpen. Er meldden zich twee bijna afgestudeerde klinisch psychologen aan, vrouwen die iets jonger waren dan ik. Hoewel de studenten en ik een capabel team vormden, gedroeg de projectleider zich tegenover ons bits en dwingend. In korte, afgebeten zinnen gaf hij ons een training in het bedienen van de psychofysiologische registratieapparatuur. Opgepakt als we stonden in de krappe ruimte met de (destijds omvangrijke) apparatuur, was er geen ontkomen aan. Naar het zich liet zich aanzien, werd de projectleider gedreven door angst dat wij als jonge vrouwen niet in staat waren zijn torenhoge ambities waar te maken. Pas als we zijn opdrachten goed hadden uitgevoerd, bedaarde hij.
Op de zwarte zolder hing een beklemmende sfeer.

Troost. Marina de Wolf-Ferdinandusse, oprichter van de Stichting Fobieclub Nederland en moeder van een van de stagiaires, troostte ons.

Het onderzoeksdesign in grote lijnen

Na ruim drie maanden voorbereidingen, waarin de stagiaires en ik onder meer het registreren van hartslagfrequentie, ademhalingsdiepte en -frequentie, en het elektrisch geleidingsvermogen van de handpalmen onder de knie hadden gekregen, startte het onderzoek.

Confrontatie met angst. Bij negen agorafobici, elf spinnenfobici en een controlegroep van elf personen dienden we te onderzoeken in hoeverre er sprake was van angst en paniek - in rust en tijdens de confrontatie met de door de fobici gevreesde situaties, op film ("in vitro") en in het echt ("in vivo"). In rust keken de proefpersonen naar een film met neutrale beelden. Daarna volgden films van spinnen en van door agorafobici gevreesde ruimtelijke situaties (een druk perron, een tunnel en een lift). De films duurden elk drie minuten en werden ondersteund door rustgevende muziek. In vivo werden de spinnenfobici geconfronteerd met een levende spin in een glazen potje op zithoogte op een meter afstand. De spin was een tegenaria domestica, een veel voorkomende bruine huisspin met lange poten. De agorafobici dienden in de in vivo-situatie een circa vijftien minuten durende tocht te maken door de stationshal van Utrecht CS, daar een lift te nemen en door een nabijgelegen donkere tunnel te lopen. Over deze in vivo confrontaties volgt hieronder meer. De mate van angst werd gemeten met psychofysiologische registraties en zelfbeoordelingvragenlijsten.  

Met en zonder vertrouwde metgezel. Alle proefpersonen dienden de experimentele procedure tweemaal te doorlopen: eenmaal zonder en eenmaal met een zelf meegebrachte vertrouwde metgezel.

Ingesnoerd. De proefpersonen verkeerden per sessie (met en zonder vertrouwde metgezel) bijna een uur in de afgesloten zwartgeschilderde onderzoeksruimte. Beplakt met elektroden en ingesnoerd in draden die naar de registratieapparatuur leidden, dienden ze doodstil te blijven zitten. Ze werden verzocht niet te kuchen, hoesten, praten of te bewegen omdat ze anders de psychofysiologische registraties zouden verstoren. Verder mochten ze de ogen niet sluiten en geen contact met anderen zoeken, dus ook niet met hun zelf meegebrachte vertrouwde metgezel. Dit was uiteraard voor de fobici een onaangename situatie. Later bleek het dan ook om een onmogelijke opdracht te gaan.

Opstelling psychofysiologische apparatuur door de projectleider

Onverkwikkelijke procedure. Teneinde betrouwbare ademhalingsregistraties te verkrijgen, moest voorafgaande aan de registraties een truc worden toegepast (de reden daarvan is in deze context te complex om uit te leggen): de proefpersonen dienden met gesloten mond en dichtgeknepen neus een aantal quasi-ademhalingsbewegingen te maken. Dit was voor de agorafobici die het vaak benauwd hebben een onverkwikkelijke procedure.

Metingen tijdens het buitentraject. Om praktische redenen werd tijdens de buitentocht alleen de hartslagfrequentie geregistreerd. Alvorens naar buiten te gaan, werd de hartslag gemeten terwijl de proefpersonen op een vaste plaats loopbewegingen maakten om de hartslag binnenshuis te kunnen vergelijken met de hartslag buitenshuis. Buiten liep ik tien meter achter de met elektroden beplakte proefpersonen met een draagbare taperecorder die ik tegelijk met het draagbare hartslagregistratieapparaat van de proefpersonen startte. In de taperecorder sprak ik in wanneer de proefpersonen de stationshal, lift of tunnel betraden. De proefpersonen moesten zonder mij de lift in. Dan rende ik zo hard als ik kon via de trap naar beneden om de betrokkenen bij de liftdeur hijgend op te wachten. 
Op de afdeling werden beide apparaten tegelijkertijd afgespeeld om vast te stellen welke hartslag bij welk deel van het buitentraject hoorde. De twee apparaten bleken overigens niet synchroon te lopen waarvoor de projectleider op ondoorgrondelijke wijze corrigeerde.

Duur van het onderzoek. Aan de experimentele procedure ging een gewenningssessie van een uur vooraf zodat de proefpersonen konden wennen aan de psychofysiologische metingen. De gehele experimentele procedure duurde, inclusief de gewenningssessie en het invullen van diverse vragenlijsten, per persoon zes uur.

Draaiboek. De projectleider had een draaiboek met instructies samengesteld dat de experimentator (een de stagiaires of ik) diende te volgen.

Behandeling. Aan de deelnemende agora- en spinnenfobici werd verteld dat ze na afloop voor hun fobie zouden worden behandeld.

De (inmiddels verbouwde) donkere Van Sijpesteijntunnel, afgekort als de Sijp, nabij Utrecht CS behoorde tot het traject dat de proefpersonen dienden te doorlopen - een voor agorafobici beangstigende situatie.

naar inhoud

Geen feedback, geen evaluatie, geen afdelingshoofd, wel taxiritjes

Tijdens het experiment bleef de bioloog in zijn kamertje te midden van de registratieapparatuur. Het contact met de proefpersonen annex cliënten verliep via de stagiaires en mij. 
Zowel het afdelingshoofd als mijn vaak afwezige collega en kamergenoot, de deskundigen op het gebied van agorafobie, waren inhoudelijk niet bij het fobieënproject betrokken - alsof het een privé-project van de bioloog betrof waarvoor zij niet verantwoordelijk waren. Er was geen sprake van voortgangs- of evaluatiegesprekken. Tijdens de gehele onderzoeksperiode is het afdelingshoofd niet één keer op de onderzoekszolder of mijn kamer geweest.
Merkwaardigerwijs kon het hoofd wel steeds tijd vrijmaken om de proefpersonen, hun eventuele vertrouwde metgezel en mij voor de buitentraject per auto naar Utrecht CS, waar de wandeling begon, te brengen en ons aan het einde van de wandeling weer op te halen, een vorm van ondersteuning die geenszins bij een leidinggevende past.
Tijdens mijn aanstelling vertrokken het afdelingshoofd en mijn collega-psycholoog naar andere banen: het hoofd werd lector Klinische Pedagogiek* en mijn collega wetenschappe-lijk medewerker op het instituut voor Klinische psychologie, beiden aan de universiteit van Utrecht. De toen ontstane vacatures werden niet ingevuld.
Met een norse bioloog zonder klinische ervaring werd ik als jonge onderzoeker en behandelaar, kortom, voor de leeuwen gegooid.

*Een lector was destijds een universiteitsdocent met vrijwel dezelfde bevoegdheden als een hoogleraar. Per 1 januari 1980 werden alle lectoren tot hoogleraar benoemd.

Geen mededogen

Het verging de proefpersonen annex cliënten al evenzo: het onderzoek was door de projectleider zodanig opgezet dat zij niet van tevoren wisten wat hen precies te wachten stond. Tijdens het experiment werden ze zonder waarschuwing vooraf met hun grootste angst geconfronteerd: de agorafobici met een tocht buitenshuis zonder vertrouwd metgezel en de spinnenfobici met een levende spin. Door dit gebrek aan mededogen werd het onderzoek voor de proefpersonen vaak een ware kwelling.* 

*Zie ook hieronder: Ongeoorloofd wetenschappelijk onderzoek.

Zoals gezegd, stuurde de projectleider het onderzoek achter de schermen. Hij bleef aldus buiten schot. De uitvoering was in handen van de klinisch geschoolde stagiaires en mij. Die situatie bracht met zich mee dat bij de stagiaires en mij soms de indruk ontstond dat de voor de proefpersonen annex cliënten onaangename onderzoeksprocedure niet de verantwoordelijkheid was van de projectleider maar die van ons. Wij joegen de proefpersonen immers in eigen persoon angst aan - voor klinisch psychologen (in spe) en voor mij als aankomend behandelaar van de proefpersonen een verwrongen situatie.
Hieronder ga ik dieper in op de wijze waarop ik met deze situatie omging.

Het belang van de proefpersonen annex cliënten

Tegen de stroom in heb ik tijdens de gehele experimentele procedure geprobeerd het belang van de proefpersonen, tevens mijn toekomstige cliënten, zo goed mogelijk te verdedigen. De opvallendste ongerijmdheden in het onderzoek en mijn reactie daarop waren als volgt:

● Agorafobici weliswaar overrompeld met tocht buitenshuis maar zo goed als gevrijwaard van angst 

Hypothese. De belangrijkste van de twaalf hypotheses was: de angst van agorafobici is zonder een zelf meegebrachte vertrouwde metgezel groter dan in vertrouwd gezelschap. Die hypothese kon om de volgende reden niet worden getoetst. 

Steeds in vertrouwd, geruststellend gezelschap. In zijn onderzoeksopzet was de projectleider er niet van uitgegaan dat de agorafobici zich tijdens de gehele experimentele procedure relatief veilig zouden voelden. Dat was echter wel het geval. Binnenshuis, op de afdeling Psychiatrie van het UMC Utrecht, verkeerden ze steeds in het geruststellende gezelschap van specialisten op het gebied van agorafobie. En zoals ik hierna laat zien, bleef de angst ook buitenshuis binnen de perken.

Martelgang." Terwijl de projectleider als senior medewerker van een afdeling die zich bezighield met agorafobie bekend was met de angst van agorafobici, had hij besloten hen tijdens het experiment ongevraagd bloot te stellen aan hun grootste angsten: een rondgang zonder vertrouwd metgezel door een donkere tunnel, in een benauwde lift en over een druk perron.
Toen ze vernamen dat ze buitenshuis zonder gezelschap zo'n tocht zouden gaan maken, sloeg bij de agorafobici dan ook in veel gevallen de paniek toe. Een van de proefpersonen sprak over een "martelgang", een ander over een "dodenrit". Aangezien hen niet van tevoren was verteld wat hen tijdens het onderzoek te wachten stond, was er sprake van een overrompeling.

Een substituut vertrouwd metgezel. De angst van de proefpersonen ging me aan het hart. Alvorens op stap te gaan, kalmeerde ik hen steeds uitvoerig. Door mijn kalmering en geruststelling werd ik als experimentator tijdens het buitentraject als vanzelf een "vertrouwd metgezel". Daarbij kwam het volgende.
In het onderzoeksdesign was opgenomen dat ik buiten met een recorder steeds zo'n tien meter afstand achter de agorafobici liep. Hoe had de projectleider kunnen denken dat ik een wandelend registratieapparaat was? Voor mij liepen bange mensen. Ik was hun aankomend behandelaar. Het was voor mij onmogelijk om hun angst alleen te registreren en verder te negeren. Ik hield me niet aan de opdracht van de projectleider om geen contact met mijn proefpersonen te maken. Onderweg beantwoordde ik hun angstige blikken naar achteren steevast met een glimlach, een bemoedigend knikje of geruststellende gebaren. Ook verkortte ik in veel gevallen de voorgeschreven afstand tussen mij en de agorafobici van tien naar vijf meter. De agorafobici wisten dat ze zich op mij konden verlaten. Ze voelden zich veilig. In hun tochten zonder zelf meegebrachte gezelschap werd ik een substituut vertrouwd metgezel. 

Dat alles betekende dat de agorafobici het gehele experiment in vertrouwd gezelschap verkeerden. Er was dan ook geen verschil in hun psychofysiologische en zelfgerapporteerde angstreacties in de onderzoekssituaties "met" en "zonder" vertrouwd gezelschap. 

De enige uitzondering. De enige situatie waarin de agorafobici statistisch gezien een sterkere angstreactie hadden dan de controlegroep was de minuut in de lift zonder de zelf meegebrachte vertrouwde metgezel. De verklaring hiervoor is dat ik in de lift niet meeging en de proefpersonen mij ook niet konden zien. Het was het enige minuutje in de zes uur durende experimentele procedure waarin ze op zichzelf aangewezen waren. Verder is de mogelijkheid om in een lift vast te komen zitten een van de grootst denkbare angsten van agorafobici. Sommige proefpersonen kwamen dan ook tollend van duizeligheid de lift uit. Dat kon ik niet met lede ogen aanzien. Ondanks de instructies onderweg niet met de proefpersonen te praten, sprak ik hen moed in.

De schade beperkt. Terugblikkend, was ik blij dat ik voor mensen die onverhoeds met hun grootste angst werden geconfronteerd tijdens bijna de gehele onderzoeksprocedure een steun en toeverlaat kon zijn, en aldus de schade heb kunnen beperken.  

● Overrompeling van spinnenfobici met levende spin leidt tot dramatische taferelen en minitherapie tijdens onderzoek

Hypothese. Een tweede belangrijke hypothese was dat mensen met een specifieke fobie te allen tijde met angst reageren op het object van hun fobie (in dit geval een spin) - zowel op film als in het echt - terwijl de angstreacties van agorafobici op situaties die zij zeggen te vrezen (tunnel, lift, perron) alleen buitenshuis zonder vertrouwd gezelschap optreden en niet in reactie op een film. Die hypothese kon niet worden getoetst. Hierboven vermeldde ik al dat de agorafobici door fouten in de onderzoeksopzet - op de lift na - buitenshuis niet bang waren. Hieronder volgt een tweede verklaring.

Confrontatie met een levende spin. Na de film met spinnen diende de experimentator (één van de stagiaires of ik) de spinnenfobici met een levende spin in een potje te confronteren, als volgt: "U hebt zojuist een film gezien waar spinnen in voorkomen. We zijn er eigenlijk ook benieuwd naar hoe u hierop reageert." 'Hierop' verwees naar een levende spin in een potje die op een meter afstand van de proefpersoon op een krukje werd gezet. Aangezien de proefpersonen er voorafgaande aan het onderzoek geen idee van hadden dat hen deze confrontatie te wachten stond, was er wederom sprake van een overrompeling.
Volgens de instructies in het draaiboek diende de experimentator aan deze aankondiging toe te voegen dat de spin gedurende het onderzoek niet uit het potje zou komen. Zie het gedeeltelijk door de projectleider in hoofdletters en onderstreept getypte fragment uit diens draaiboek hieronder: "Ik beloof u DAT DIT ALLES IS. DE SPIN KOMT ER GEDURENDE HET ONDERZOEK NIET UIT ". Waarom dienden de stagiaires en ik dit zo nadrukkelijk te vermelden? Kennelijk was de projectleider zich ervan bewust dat de spin in het potje bij de proefpersonen een hevige angst zou oproepen, ook de angst dat onderzoekers nog meer onverwachte trucs in petto hadden.

Fragment uit het door de projectleider opgestelde draaiboek.
E1 en E2 zijn de experimentatoren (één van de stagiaires en ikzelf).

Minitherapie. Bij het zien van de levende spin in het potje was de paniek en het afgrijzen van de proefpersonen dermate groot dat ik mij in de meeste gevallen haastte het potje weg te halen. Daarna stelde ik de fobici uitgebreid gerust. Dat nam in de regel aardig wat tijd in beslag. In feite gaf ik mijn bange proefpersonen tijdens het onderzoek een therapiesessie in notendop. 

"Maar dát was niet afgesproken!" De minitherapie voorkwam echter niet dat de levende spin heftige reacties opriep: de proefpersonen sloegen de handen voor de ogen, wendden zich met een ruk af, schreeuwden, huilden of begonnen te kokhalzen. Eén van hen sprong op uit haar stoel en riep ontsteld: "Maar dát was niet afgesproken!" Een ander weigerde verdere deelname aan het onderzoek.

Onbruikbare psychofysiologische registraties. Door de heftige reacties van de proefpersonen schoten de elektroden op borst en hand, en de kwikdraden om de romp die de ademhaling registreerden soms los. Aldus werden vele psychofysiologische registraties onbruikbaar. Uit deernis met mijn proefpersonen besloot ik in sommige gevallen om de confrontatie met de spin over te slaan. De nog bruikbare registraties waren van een paar spinnenfobici die na mijn minitherapie zo rustig waren geworden dat ze de moed opbrachten om zonder hevige angstreacties een poosje naar de spin in het potje te kijken. In dat geval was er geen sprake meer van een authentieke psychofysiologische reactie op de levende spin. 

Dit alles betekende dat de bovengenoemde hypothese - wegens een gebrek aan betrouwbare registraties - niet kon worden getoetst. Afgezien van de ethische bezwaren verloor het onderzoek aldus wederom aan betekenis.

De volgende voorvallen illustreren de walging van de spinnenfobici verder:
- Een van de proefpersonen weigerde bij het afscheid een stagiaire de hand te geven omdat de stagiaire het potje met de spin had vastgehouden.
- Een paar proefpersonen weigerden op de kruk waarop het potje met de spin had gestaan te zitten.

Vooruitzicht op een behandeling

De fobici hielden het onderzoek vol omdat zij zeker wisten dat er na afloop een behandeling zou volgen. Dat gold ook voor mijzelf. Zodra een proefpersoon het volledige onderzoekstraject had afgelegd, wist ik niet hoe snel ik hem of haar in therapie moest nemen, ook de spinfobicus die het experiment had afgebroken. Aan de behandeling ontleende ik voldoening.

naar inhoud

Leeggezogen versus opgetogen

Na afloop van de experimentele fase voelde ik me uitgeput. Opgejaagd. Leeggezogen. 
De projectleider was daarentegen opgetogen. Als een kind zo blij. Ik had zijn klus geklaard. Hij had zich bewezen. Zijn angst verdampte. In zijn houding ten opzichte van mij draaide hij 180 graden. De werksfeer werd beter. Ik was opgelucht.
Kort daarop ging ik maar de Documenta, een tentoonstelling van actuele beeldende kunst in Kassel, en vervolgens een paar weken naar een zonnig land. Zo kon ik afstand nemen van alle perikelen en kreeg ik mijn energie weer terug.

Opnieuw een draai

Bij mijn terugkeer toonde de projectleider geen spoor van vreugde meer. Hij was nors als vanouds. Telkens als ik iets deed of zei wat hem niet beviel, stak de dwingeland weer de kop op. Bij tegenspraak van mijn kant bitste hij steevast: "Zo ben ik nu eenmaal."
Dat was zijn tweede drastische draai in korte tijd.
Zou het inmiddels tot hem zijn doorgedrongen dat zijn groots opgezette onderzoek was mislukt?

Avondschool Rijksakademie van Beeldende Kunsten

Kort voor mijn aanstelling aan de Researchafdeling had ik mij met een map tekeningen aangemeld op de avondschool van de Rijksakademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam, een monumentaal gebouw aan de Stadhouderskade, en was aangenomen. Om de beklemmende sfeer op de onderzoeksafdeling van me af te zetten, ging ik na een lange werkdag drie of vier dagen per week in de kantine van het ziekenhuis snel een hap eten om vervolgens op de trein naar Amsterdam te springen en van zeven tot negen op de academie model en portret te tekenen. Daarvan genoot ik intens. Het tekenen vormde een tegenwicht tegen de netelige baan.

4. ONDERZOEKSRAPPORT

Een onbeduidend en belastend onderzoek

Na mijn vakantie begon ik met het met de hand tellen van de hartslagen, ademhalingen en elektrische impulsen van de handpalmen die waren uitgeschreven op vele meters millimeterpapier per proefpersoon. Want er was destijds geen computer die dat kon. Bij het tellen kreeg ik gelukkig hulp van twee (nieuwe) stagiaires en de afdelingssecretaresse. Daarop volgden de statistische analyses. De cijfers toonden objectief aan wat ik allang tijdens het experiment had gezien: de belangrijkste hypotheses konden niet worden getoetst.   

Het oorspronkelijke doel van het psychofysiologisch onderzoek was om twaalf hypotheses over fobieën te toetsen. Volgens wetenschappelijke maatstaven konden echter slechts drie harde, maar futiele bewijzen worden geleverd: 

1) Psychofysiologische metingen en vragenlijsten lieten zien dat agorafobici niet met angst reageerden op een film met ruimtelijke situaties (tunnel, perron, lift), situaties die zij zeggen te vrezen. Dit deelonderzoek was echter een replicatie van een al eerder door de klinisch psycholoog/gedragstherapeut van de afdeling verricht onderzoek en leverden geen nieuwe inzichten op. 

2) Psychofysiologische metingen en vragenlijsten lieten zien dat spinnenfobici met angst reageerden op filmbeelden met spinnen. Vragenlijsten toonden aan dat dit ook gold voor de confrontatie met een levende spin. Deze resultaten vormden een bevestiging van eerder onderzoek door anderen en leverden dus wederom geen nieuwe inzichten op.

3) Agorafobici hadden gedurende één minuut in een lift zonder vertrouwde metgezel een significant hogere hartslagfrequentie dan een controlegroep - het enige, niet eerder experimenteel aangetoonde maar bescheiden feitje over agorafobie in een grootschalig opgezet onderzoeksproject.

Het ambitieuze, voor de fobici, de stagiaires en mijzelf inspannende, belastende onderzoek was dus onbeduidend: het droeg zo goed als niets bij aan de kennis over fobieën.

naar inhoud

Onderzoeksrapport doodgezwegen*

Alles of niets. Het was nu zonneklaar dat de initiatiefnemer van het fobieënproject annex projectleider alle belangstelling voor het onderzoek had verloren. Van zijn aanvankelijk brandende ambities was niets meer over. Het liet zich aanzien dat het voor hem alles of niets was: of het onderzoek maakte zijn ambities waar of het bestond niet. In een onderzoeksafdeling zonder hoofd en met een nalatige projectleider had ik er natuurlijk ook de brui aan kunnen geven. Bovendien vroeg de gemeente Utrecht, die mij subsidie gaf, niet om verantwoording. Het kwam echter niet in mij op om een onderzoeksverslag achterwege te laten.

Rust. Tijdens de experimentele procedure voelde ik me vaak zo onder druk gezet en opgejaagd dat ik geen tijd had om na te denken. Eenmaal aan mijn schrijftafel gezeten, kon ik het onderzoek in alle rust grondig doorschouwen en tegen het licht houden, zonder de hete adem van de projectleider in mijn nek.

Objectief, wetenschappelijk rapport. Ik voelde me verantwoordelijk voor het schrijven van een eerlijk en zorgvuldig verslag met gefundeerde verklaringen voor alle resultaten en voorzien van de technische details over de psychofysiologische registratiemethodes. Ik heb dan ook een nauwgezet rapport geschreven en de twaalf hypothesen stuk voor stuk besproken - alles in objectieve, wetenschappelijke termen. Van de dramatische taferelen die zich tijdens ongevraagde confrontatie van de fobici met hun de grootste angst hadden voorgedaan, maakte ik - zoals dat in een wetenschappelijk rapport hoort - op zakelijk wijze melding. Ook vermeldde ik dat de agorafobici zich tijdens de gehele experimentele procedure relatief veilig voelden aangezien ze binnenshuis steeds in het geruststellende gezelschap van specialisten op het gebied van agorafobie verkeerden en zich buitenshuis zonder vertrouwde metgezel geborgen voelden door mijn bemoedigende aanwezigheid; dat aldus de belangrijkste vraag in het onderzoek (Wat is de invloed van de aan- en afwezigheid van een vertrouwd metgezel op de angst van agorafobici?) niet kon worden beantwoord.

"Onmenselijk". Ik kon het echter niet laten om in het neutrale rapport, temidden van alle feiten, getallen, tabellen en technische details, één keer ongezouten mijn mening te geven: ik noteerde dat het "onmenselijk" was om fobici ongevraagd met het object van hun grootste angst te confronteren.

Hoofdbrekens. Gezien de omslachtige, gebrekkige onderzoeksopzet en de falende psychofysiologische registraties kostte het mij hoofdbrekens om de veelal onoverzichtelijke resultaten in een zinnig kader te plaatsen. Vaak knarsten mijn hersenen. In het eindrapport kwamen veelvuldig zinnen voor als: 'Dit komt omdat in de onderzoeksopzet niet aan dit of dat is gedacht' en 'Dat strookt niet met de hypothese vanwege die en die verstorende factoren'. Toch lukte het me uiteindelijk om voor alle tegenstrijdige bevindingen sluitende verklaringen te vinden – een monnikenwerk.

Doodgezwegen. Ik verspreidde het eindverslag onder de medewerkers van de onderzoeksafdeling Psychiatrie van het UMC Utrecht. Mijn collega's van de afdeling, onder wie de projectleider zelf, toonden geen teken van belangstelling. Ook het voormalige afdelingshoofd dat mij had aangesteld en mijn vroegere collega-klinisch psycholoog/ gedragstherapeut die mij voor het project had voorgedragen, waren niet in het rapport geïnteresseerd.
Misschien had niemand het rapport ingezien. Het kan ook zijn dat het afdelingshoofd en mijn collega's vonden dat ze met mijn zorgvuldige eindverslag alles behalve goede sier kon maken. Door fouten in de onderzoeksopzet en andere mislukkingen konden de belangrijkste hypotheses immers niet worden getoetst. Wellicht werd het rapport om die reden door alle betrokkenen doodgezwegen. Alsof het onderzoek nooit had plaatsgevonden.

*Psychofysiologisch onderzoek naar het verschil tussen agorafobie en specifieke fobieën. Research Afdeling Psychiatrie van het Academisch Ziekenhuis Utrecht, AZU (heden: afdeling Psychiatrie UMC Utrecht). Interne publicatie, 89 pp. (waarvan 39 pp. ongenummerde bijlagen). Saar Roelofs, maart 1978. Opgenomen in de Universiteitsbibliotheek van Utrecht.

Duur onderzoek met 45 betrokkenen gaat in rook op

Zo is een duur, grootschalig opgezet onderzoek waaraan ruim 45 personen - wetenschappelijk medewerkers, proefpersonen, stagiaires en facilitaire medewerkers van het UMC (de Audiovisuele dienst die de films met muziek maakte en de afdeling Elektronika die assisteerde bij de psychofysiologische registratieapparatuur) - hadden bijgedragen, in rook opgegaan. 
Ik vroeg me af of - behalve ikzelf en misschien de stagiaires - iemand iets van het onderzoek had geleerd. 

"Lui"

Ik had het onderzoeksverslag persoonlijk aan het voormalig afdelingshoofd op zijn nieuwe werkplek overhandigd. Zoals gezegd, heeft hij nooit op het verslag gereageerd. Tijdens mijn bezoek spoorde hij mij aan een door mijzelf geïllustreerd boekje over de behandeling van een spinnenfobie te schrijven, in aansluiting op zijn boekje Leven met angst over agorafobie. Toen ik zei dat ik daaraan geen behoefte had, reageerde hij verbolgen. Hij noemde mij "lui". Dat was een onverwachte, harde dreun. Ik probeerde hem uit te leggen hoeveel inspanning het onderzoek en de verslaglegging mij hadden gekost. Hoe uitgeput ik was geweest. Dat mocht niet baten. Zijn gebrek aan empathie en harde veroordeling deden nog lang pijn.
Na verloop van tijd drong het tot mij door dat een tweede boekje over fobieën op hemzelf als voormalig afdelingshoofd had kunnen afstralen; dat dit van belang was toen hij als lector Klinische Pedagogiek een positie met meer status bekleedde; dat hij gekrenkt was dat ik hem niet in zijn ambities tegemoetkwam.

Inmiddels kon de projecteleider mij niet meer verrassen. Ik was volledig bevrijd van mijn naïviteit ten opzichte van hem: ik was er nu van doordrongen hoe behoeftig, dwingend en manipulatief hij kon zijn.
Een half jaar na het verschijnen van mijn eindverslag, nadat mijn arbeidscontract allang was afgelopen, draaide hij voor de derde keer 180 graden: hij vroeg mij of ik misschien samen met hem in een vakblad een artikel over het fobieënproject wilde publiceren. Daarbij deed hij het voorkomen alsof een publicatie vooral in mijn belang zou zijn.
Na zijn langdurige desinteresse begreep ik niet waar die belangstelling voor het onderzoek ineens vandaan kwam. Had hij niet verwacht dat ik een doortimmerd, 89 pagina's tellend verslag zou schrijven? Was hij opgetogen over mijn werk - zoals eerder, na afsluiting van de experimentele procedure? Kennelijk nam hij ten onrechte aan dat mijn solide verslag betekende dat het een doordacht, verantwoord en publicabel onderzoek betrof, en meende hij opnieuw dat ik zijn ambities had waargemaakt. Hij had het verslag dus of niet gelezen of niet goed begrepen.
Aangezien de projectleider als bioloog/technicus niet, zoals ik in mijn studie, getraind was in de rapportage van psychologisch onderzoek en ik bovendien als enige over alle data en analyses beschikte, zou een gezamenlijke publicatie overigens inhouden dat ik het artikel diende te schrijven en dat hij, als initiatiefnemer van het project, weinig meer zou hoeven doen dan zijn naam als eerste of tweede auteur toevoegen.
Al met al vond ik zijn voorstel niet alleen getuigen van blinde ambitie maar ook van impertinentie. Het was voor mij ondenkbaar om op zijn voorstel in te gaan.
En natuurlijk zou geen enkel vakblad een ondoordacht opgezet en ethisch dubieus onderzoek willen publiceren. Blijkbaar had de projectleider daar geen notie van.

Opname in universiteitsbibliotheek Utrecht

Later vroeg ik de universiteitsbibliotheek van Utrecht of er misschien belangstelling voor het rapport was. Want ik vond het belangrijk dat de inspanning van zoveel mensen niet in het niets zou verdwijnen en het onderzoek zou worden geregistreerd. Bij mijn vraag legde ik uit wat het onderzoek inhield, hoe het door de initiatiefnemer op de Research Afdeling Psychiatrie was opgezet, dat de hypotheses niet waren bevestigd en dat het niet tot bruikbare resultaten had geleid. Verder maakte ik duidelijk dat het een objectief wetenschappelijk rapport betrof waarin ik als uitvoerder en verslaglegger het verloop van het experiment zorgvuldig beschreef en goed onderbouwde verklaringen voor alle uitkomsten gaf. Ondanks de mankementen in het onderzoek vond de bibliotheek het belangrijk om het rapport in haar collectie op te nemen.

5. SUCCESVOLLE GEDRAGSTHERAPEUTISCHE behandeling

Licht en ruimte

Tegelijk met het uitwerken en rapporteren van de onderzoeksresultaten was ik verdergegaan met de gedragstherapeutische behandeling van de proefpersonen die aan het onderzoek hadden deelgenomen. Gelukkig was dat een onverdeeld succes. Ik vond dat ze de behandeling dubbel en dwars hadden verdiend: de therapie vormde een schadeloosstelling voor de in het experiment doorstane angsten. Tijdens de therapiesessies was het alsof er op die beklemmende, zwarte zolder ineens licht en ruimte  kwam.


Behandeling agorafobie

Het onderzoek was onder meer opgezet om aan te tonen of de behandeling van de agorafobici aangescherpt diende te worden. Ik begon echter al met de behandeling nog voordat de resultaten waren uitgewerkt zodat de proefpersonen niet lang op hulp hoefden te wachten. Die hulp die was gebaseerd op het in de onderzoeksafdeling van het UMC Utrecht van oudsher gehanteerde theoretisch kader m.b.t. het hyperventilatiesyndroom en de daaruit voortvloeiende behandelcombinatie: 

1) Cognitie. Zoals aanbevolen, richtte de therapie zich eerst op cognitieve processen - op interne prikkels en gedachten over de angst. Ik legde de agorafobici uit dat hun onverklaarbare en angstwekkende symptomen het gevolg waren van hyperventilatie en dat ze in een vicieuze cirkel van angst verzeild waren geraakt. Die uitleg vormde vaak een opluchting. 

2) Ademhalingstherapie. Aangezien de meeste hyperventilanten geneigd zijn snel en hoog in de longen te ademen, leerde ik hen vervolgens de ademhaling te verruimen door het middenrif te gebruiken en langzaam en diep in de buik te ademen. Een dergelijke ademhaling creëert een vrije, spontane beweging in de romp, en geeft de rust en energie waarmee men de hyperventilatie en vervolgens de stress- en panieksituaties het hoofd kan bieden. Ik zag vaak dat de cliënten na enige oefening in de verruimde ademhaling als het ware "wakker" werden, d.w.z. energiek en aanwezig. Ik stopte met de therapie als de buikademhaling voor de cliënten geen "oefening" meer was maar een natuurlijke, moeiteloze beweging.
   
3) Exposure. Ter afronding ging ik met de agorafobici naar buiten om hen bloot te stellen aan de door hen gevreesde situaties. Als gevolg van hun rustig geworden ademhaling konden ze nu hun vaak jarenlange straatvrees afwennen. 
Daarbij  improviseerde ik. Aanvankelijk liep ik met de cliënten zij aan zij. Daarna 'doseerde' ik mijn gezelschap. Ik liep bijvoorbeeld tien meter voor of achter de betrokkene, kwam hem/haar tegemoet of sprak een ontmoetingsplek af. 
Op een zonnige dag ging ik eens met een cliënt die haar angst al grotendeels had overwonnen naar een terras aan een werfkelder van de Oudegracht. Het terras was druk bevolkt, voor iemand met agorafobie doorgaans een onaangename situatie. Ik bestelde koffie. Op een gegeven moment zei ik dat ik even naar het toilet moest. Dat was niet waar. Ik wilde testen of ik mijn cliënt een minuutje alleen kon laten op het volle terras. Toen ik terugkwam, bleek ze mijn plannetje te hebben doorzien. Ze was geamuseerd en niet bang geweest. Zo bleek dat ze haar angst definitief had overwonnen.

Behandeling spinnenfobie

Voor de behandeling van de spinnenfobie gebruikte ik de beproefde techniek van de systematische desensitisatie, dat is het geleidelijk ongevoelig maken voor een gevreesde situatie, in dit geval het zien van een spin. Het principe van deze techniek is dat angst niet samengaat met ontspanning. Dus evenals de agorafobici leerde ik de spinnenfobici eerst diep te ontspannen. Daarna stelde ik met hen een angsthiërarchie op, dat is lijst van gevreesde situaties die oploopt in moeilijkheidsgraad, bijvoorbeeld: een plaatje van een spin zien, een film van een spin zien, een plastic spin zien, een spin in een potje zien, een spin op de muur zien. De cliënten schreven een tiental gevreesde situaties op een kaartje en sorteerden deze naar moeilijkheidsgraad. Tijdens een diepe ontspanning beschreef ik eerst de gemakkelijkste van de reeks. De cliënt diende zich de situatie zo levendig mogelijk voorstellen en toch ontspannen te blijven. Zodra de voorstelling ook maar de geringste angst opriep, diende de cliënt een vinger opsteken waarna hij of zij probeerde de ontspanning weer te verdiepen. Totdat de angst was weggeëbd en ik een nieuwe poging deed. Als hij/zij de voorstelling tien seconden zonder angst kon vasthouden, presenteerde ik de volgende situatie uit de hiërarchie. Zo werd de hele lijst afgewerkt. Daarna kwam een levende spin in een potje op de proppen. Aanvankelijk stond het potje op meters afstand van de cliënt. Geleidelijk zette ik het steeds dichterbij. Ook hier gold dat de cliënten in alle omstandigheden ontspannen moesten blijven.

Ik noemde de spin 'Japie' om het beestje een zweem van vertrouwdheid te geven. Ook al voerde ik een spin trouw met vliegen, na verloop van tijd versufte het beest. Dan ging ik op zoek naar een levendiger exemplaar. Op een keer zat er tijdens de therapie een recent gevangen spin in het potje. Daarop reageerde een van de cliënten verontwaardigd met: “Maar dat is Japie niet!” Door de verrassing vergat ze haar angst. En zo was ze weer een stapje verder.

Ter afsluiting van de behandeling leerde ik de proefpersonen een spin te vangen door een glas over de spin te plaatsen en daaronder een kartonnetje te schuiven om de spin vervolgens buiten te kunnen zetten. Daarna nodigde ik alle spinnenfobici uit voor een groepssessie waarin zij ervaringen konden uitwisselen en door het vangen van een spin elkaar tevens lieten zien dat zij hun angst hadden overwonnen. Daarbij probeerden de voormalige spinnenfobici elkaar te overtreffen in moed. Een van de cliënten liet zelfs vol trots een zeer levenslustige 'Japie' over zijn hand en arm lopen.

Op deze foto demonstreer ik hoe je een spin kunt vangen.

Een hardnekkige fobie. Een spinnenfobie kan bijzonder hardnekkig zijn en iemands leven ontwrichten. Zo verwaarloosde een van de spinnenfobici haar baby als er ergens tussen haar en de wieg een spin zat. Ik moest alle zeilen bijzetten om haar van de fobie af te helpen. Na afloop van mijn arbeidscontract heb ik haar als vrijgevestigde therapeut nog lang onbezoldigd behandeld. Gezien de angsten die ze tijdens het onderzoek had uitgestaan vond ik dat ze daar recht op had. Na de behandeling zei ze dat haar leven in veel andere opzichten ook ten goede was veranderd, hetgeen mij verheugde.

De alledaagse huiver voor spinnen

Als ik over de angst van spinnenfobici vertelde, reageerden mensen in mijn omgeving – onder wie medewerkers van het UMC Utrecht – vaak wat lacherig. In veel gevallen namen ze de angst niet echt serieus. Maar huiver voor een spin is heel gewoon. Voorafgaande aan het onderzoek heb ik zelf ook mijn afkeer van spinnen moeten overwinnen.
Op een keer gaf ik voor een groep van zo'n dertig onderzoekers en gedragstherapeuten van het UMC een lezing over het fobieënonderzoek. Na mijn voordracht over agorafobie kwam de spinnenfobie aan bod. Ik sprak keurig in gedragstherapeutische termen: over stimulus (een prikkel die van buiten komt) en respons (de reactie op de stimulus). Daarop pakte ik het glazen potje met de levende spin en zei: "Dit is de stimulus". Vervolgens gaf ik het potje aan een toehoorder op de voorste rij en vroeg hem om de stimulus door te geven. Zo ging het potje bij iedereen langs. Op vele gezichten was afgrijzen te lezen. Sommige toehoorders wendden zelfs het hoofd af. Zo alledaags is de huiver voor spinnen. 
Het is niet voor niets dat de Kijkwijzer een enge film aanduidt met het pictogram van een spin: 

6. SLOTSOM

Terugblikkend, probeerde ik mijn uiteenlopende ervaringen op de Research Afdeling Psychiatrie in een overzichtelijk kader te plaatsen. Alles welbeschouwd, kwam ik tot de volgende slotsom:

Manipulatie, grensoverschrijding en angst voor afwijzing. De projectleider was bang geweest dat de proefpersonen niet aan zijn onderzoek zouden deelnemen tenzij hij de confrontatie met het object van hun angst ongevraagd zou afdwingen. De panische reacties van de proefpersonen annex cliënten op de onverwachte aankondiging dat ze zouden worden blootgesteld aan de door hen meest gevreesde situaties lieten zien dat hij de omstandigheden juist had ingeschat. Manipulatie was de enige optie om de grenzen van de proefpersonen te overschrijden en zijn onderzoek uit te voeren. 

Wat is manipulatie? Manipulatie is met opzet andermans gedachten, gevoelens en handelingen beïnvloeden teneinde macht of controle over de ander uit te oefenen. Een manipulator is vaak niet meteen als zodanig te herkennen. Vormen van manipulatie. De beïnvloeding kan variëren van subtiel en tersluiks tot expliciet en cru. Voorbeelden zijn: medelijden opwekken, gevoeligheid of kwetsbaarheid veinzen, een schuldgevoel aanpraten, essentiële informatie achterhouden, liegen, overrompelen, iemand het gevoel geven dat hij/zij na een eerste concessie niet meer terug kan, vleien, een beloning in het vooruitzicht stellen, mensen tegen elkaar uitspelen, afwisselend belonen en straffen / aantrekken en afstoten, bangmaken en intimideren. Manipulators gebruiken vaak meerdere van de genoemde trucs. Angst. Achter de behoefte aan macht en controle van de manipulator schuilt angst voor afwijzing, een nederlaag, een mislukking of gezichtsverlies bij een eerlijke, onomwonden communicatie.  Het slachtoffer zou hetzelfde willen als de manipulator. Vaak verdwijnt de bovengenoemde angst van de manipulator omdat het slachtoffer zelf - vanuit een innerlijke overtuiging - graag lijkt te willen wat de manipulator nastreeft. Hieronder volgen twee voorbeelden uit de wereldliteratuur waarin dit onderwerp treffend wordt uitgewerkt: In de bekende roman 1984 van George Orwell meent een persoon die wordt gemarteld door manipulatie ten slotte dat hij innig van zijn beul houdt (zie verderop in de tekst: "Iemand met wie je kon praten").  In de minder bekende, maar fascinerende roman Fosca vertelt schrijver Iginio Ugo Tarchetti hoe een mooie, jonge man door manipulatie hartstochtelijk verliefd wordt op een oerlelijke vrouw van wie hij aanvankelijk een afkeer heeft (zie het witte kader hieronder: Afschuw slaat om in ingebeelde hartstocht). Onbehagen. Mijns inziens kan zo'n beïnvloedingsproces geen oprechte vreugde schenken. Het mogelijk verlies van controle over de ander en de noodzaak (steeds opnieuw) beïnvloedingstrucs uit te broeden, kost tijd en schept veel onrust en onbehagen. _____________ Gaslighting Een bijzondere vorm van manipulatie is gaslighting. De term verwijst naar de film Gaslight uit 1944. Daarin probeert een man zijn vrouw ervan te overtuigen dat ze haar verstand verliest. Dit doet hij door de gaslampen in huis op willekeurige momenten te dimmen. Als zijn vrouw hierover een opmerking maakt, houdt hij vol dat er met het licht niets aan de hand is. De vrouw gaat aan zichzelf twijfelen en begint te denken dat ze het fout ziet. Uiteindelijk meent ze dat ze gek aan het worden is. Aldus heeft de man macht over haar. In het algemeen verwijst gaslighting naar een vorm van emotionele manipulatie waarbij iemand de waarheid op een subtiele manier zodanig verdraait dat hij/zij stelselmatig het zelfvertrouwen en gevoel van eigenwaarde van een ander ondermijnt, en aldus macht over de ander heeft. Gebrek aan zelfvertrouwen. Een gaslighter voedt zijn of haar zelfvertrouwen door twijfel te zaaien. Wanneer het onzeker geworden slachtoffer steeds meer op zijn of haar visie gaat vertrouwen, voelt de gaslighter zich belangrijk. Het slachtoffer voelt zich op zijn/haar beurt vaak afhankelijk van de waardering of bevestiging door de gaslighter. Verborgen narcisme.* Met name verborgen narcisten maken gebruik van gaslighting. Een verborgen narcist is even egocentrisch, veeleisend, manipulatief, berekenend en verstoken van zelfinzicht als de openlijke narcist maar gedraagt zich onzeker en introvert, en stelt zich vaak op als slachtoffer. Daarom is hij of zij moeilijk als zodanig te herkennen. Evenals de openlijke narcist heeft hij/zij een laag zelfbeeld. Hij/zij maakt daarbij een zo kwetsbare en bescheiden indruk dat hij/zij door de omgeving vaak niet wordt gezien of gewaardeerd. Daardoor voelt de verborgen narcist zich miskend hetgeen vaak gevoelens van afgunst en wrok oproept ten opzichte van personen die hem of haar niet naar waarde schatten. Teneinde erkenning te krijgen, gaat de hij/zij op een slinkse manier te werk. Hij/zij is weliswaar in staat tot empathie, voelt zelfs feilloos aan waaraan een ander behoefte heeft, maar gebruikt zijn/haar empathie om mensen aan zich binden. Dit doet hij/zij door zich bijvoorbeeld welwillend en dienstbaar op te stellen. De verborgen narcist voelt zich pas veilig als hij/zij macht over anderen heeft. Voor een verborgen narcist is gaslighten de manier bij uitstek om zijn of haar minderwaardigheidsgevoel te compenseren. Slachtoffer. Als hun manipulaties onvoldoende effect hebben, voelen (verborgen) narcisten zich vaak slachtoffer. "AgreZielige ManipuLast". Zelf noem ik een 'verborgen narcist' graag schertsend een AgreZielige ManipuLast, een benaming die m.i. de lading aardig dekt: iemand die een ander met zieligheid manipuleert tot medeleven, een vorm van (passieve) agressie waarmee hij of zij de ander tot last is. Voorbeelden van gaslighting, ontleend aan de praktijk - Een man gaat vreemd. Zijn vrouw ontdekt de ontrouw. Ze neemt haar man diens bedrog kwalijk. Maar de man ontkent en benadrukt stelselmatig dat zijn vrouw achterdochtig is. Hij oppert zelfs dat ze misschien therapie nodig heeft. De vrouw wordt onzeker en meent op den duur dat haar wantrouwen de oorzaak van de relatieproblemen is en niet de ontrouw. Aldus wordt de schuldvraag omgedraaid. De vrouw wordt ten slotte ziek, hetgeen de gaslighter toeschrijft aan haar labiele aard. Onderwijl speelt hij buitenshuis de aardige, zorgzame echtgenoot. Niemand die iets van zijn heimelijke psychoterreur merkt. - Een vrouw heeft een laag zelfbeeld. Ze is jaloers op vriendinnen die meer zelfvertrouwen hebben. Als professioneel hulpverlener - met cliënten die in een afhankelijkheidspositie verkeren - krikt ze haar zelfbeeld op. Wanneer een van haar vriendinnen tegenslag ervaart, bekommert ze zich om haar. Met haar inzicht en adviezen wekt ze de bewondering van haar vriendin. Tegelijkertijd maakt ze die vriendin onzeker door deze quasi argeloos te wijzen op persoonlijke zwakheden die tot de tegenslag zouden hebben geleid. Daarmee ondermijnt ze het zelfvertrouwen van haar vriendin. Aldus ziet ze onder het mom van empathie de kans om zich superieur aan haar vriendin te voelen. Voor gaslighting in de ggz zie hieronder: De hulpverlener waant zich onfeilbaar. Voor meer voorbeelden van manipulatie zie de passages over mijn ervaringen in de Riagg Zuidoost onder De trukendoos van de directeur. _____________ Bronnen Verborgen narcisme: het gaslight effect. Robin Stern. Utrecht: AnkhHermes, 2018. Vertaling van: The gaslight effect. - New York: Harmony Books, 2007. Emotionele chantage. Strategieën om gedragspatronen te doorbreken. Susan Forward, Utrecht: Kosmos, Z&K, 1998. In dit boek beschrijft de auteur het fenomeen FOG, een mentale mist die bij iemand ontstaat wanneer 1) een ander hem/haar bangmaakt (F van fear), 2) een ander meent dat hij/zij hem of haar iets verplicht is (O van obligation) of 3) een ander hem/haar een schuldgevoel aanpraat (G van guilt).

Afschuw slaat om in ingebeelde hartstocht Fosca, een roman van Iginio Ugo Tarchetti (1839-1869) die tot de wereldliteratuur behoort, beschrijft op onthutsende wijze hoe afkeer en medelijden door manipulatie omslaan in een hartstochelijke liefde. Fosca is een intelligente vrouw van goede komaf maar zo lelijk als de nacht en bovendien ziekelijk. Giorgio is een knappe jonge officier die een verhouding heeft met de mooie Clara, een getrouwde vrouw. Hij wordt ingekwartierd in het huis waar Fosca woont. Fosca wordt smoorverliefd op hem. Giorgio heeft medelijden met haar maar voelt ook afschuw. Het deert Fosca niet dat Gorio haar niet wil. Ze is door Giorgio geobsedeerd. Overrompelt hem, betuigt hem haar liefde, manipuleert hem, stalkt hem. Als een roofdier wacht ze haar kans af. Als Clara met hem breekt, haat Giorgio zijn minnares. Dan slaat Fosca toe. Giorgio meent nu dat niet Clara, maar Fosca zijn ware liefde is. Zozeer zelfs dat zijn afschuw van Fosca omslaat in een hartsochtelijk liefde. Zo krijgt Fosca hem waar ze hem hebben wil: in bed.

Terug naar het wetenschappelijk onderzoek naar fobieën van het UMC Utrecht.

Wat waren de manipulatieve trucs van de projectleider om de bange proefpersonen aan zijn onderzoek te laten deelnemen? Hij onthield hen essentiële informatie over de onderzoeksopzet: hij legde niet uit dat zij tijdens het onderzoek met hun grootste angst zouden worden geconfronteerd. Verder stelde hij hen een behandeling voor hun fobie in het vooruitzicht als beloning voor hun deelname - een beloning die hij overigens niet zelf uitdeelde. Toen de proefpersonen met deelname akkoord gingen, had hij een voet tussen de deur: wie A zegt, moet ook B zeggen. Aldus speelde hij in op het plichtsgevoel van de proefpersonen. Ten slotte overrompelde hij de proefpersonen door hen pardoes met hun grootste angst te confronteren en hen geen tijd te geven om zelf een keuze te maken. Want het zou van de bange proefpersonen een grote tegenwoordigheid van geest hebben geëist om midden in de experimentele procedure van deelname af te zien. Daartoe was slechts één van de twintig fobici in staat geweest.
Na eerlijke informatie vooraf over de onderzoeksprocedure zouden de proefpersonen nooit toestemming voor deelname hebben gegeven. In dat geval had de projectleider zijn ambitieuze onderzoeksplannen moeten afblazen. Hij maakte dus misbruik van de afhankelijkheid en kwetsbaarheid van de proefpersonen annex cliënten ten bate van zijn eigen behoeftes.

Teneinde zijn ambities waar te maken, spande de projectleider ook de stagiaires en mij op dwingende wijze voor zijn karretje. Daarbij maakte hij misbruik van onze onervarenheid. Als wij zijn opdrachten naar tevredenheid hadden uitgevoerd, verbeterde zijn humeur. Zo zette hij ons naar zijn hand.

Compassie. Bij zijn grensoverschrijdend gedrag had de projectleider echter niet gerekend op mijn compassie. Ik was geen onderzoeker die over de rug van angstige mensen iets wilde bewijzen. Ik verzette mij tegen opdrachten die tegen mijn geweten ingingen. Dat deed ik door mijn fobische proefpersonen tijdens hun acute paniek vaak, soms uitgebreid, te kalmeren. Bij sommige spinnenfobici heb ik de procedure zelfs afgebroken. Verder stelde ik de agorafobici voorafgaande aan en tijdens de buitengang langs de door hen gevreesde situaties steeds gerust of sprak ik hen moed in. Zij voelden zich veilig bij mij.
Zo heb ik het onderzoek onbedoeld ondermijnd. Ik heb er nooit spijt van gehad.

Boemerang. De projectleider had evenmin gerekend op de hevige angst en het protest van de proefpersonen annex cliënten. In hun paniek verstoorden zij de psychofysiologische registraties. Vele registraties werden daardoor onbruikbaar zodat de projectleider zijn belangrijkste hypothesen niet kon toetsen. Aldus keerde zijn respectloze houding jegens de proefpersonen uiteindelijk als een boemerang naar hemzelf terug.

Onvermogen. Als bioloog/technicus zonder klinische of psychologische ervaring was de projectleider niet in staat het onderzoek 1) deugdelijk op te zetten, 2) zelf uit te voeren en 3) in een rapport vast te leggen. Als projectleider ontbrak het hem aan communicatieve vaardigheden.

Zinloos onderzoek. Door misslagen in de onderzoeksopzet droeg het dure, ambitieuze en belastende project zo goed als niets bij aan de kennis over fobieën.

Een onmogelijke opgave. Afgezien van het feit dat ik te maken kreeg met een ondeugdelijke onderzoeksopzet, werd ik in mijn baan voor een bijna onuitvoerbare opgave gesteld: als onderzoeker diende ik bange mensen onverhoeds met hun grootste angst te confronteren en als behandelaar diende ik hen van hun angst te verlossen. Met compassie heb ik me uit mijn onmogelijke positie gewurmd.

Inzicht. Pas na afloop van de hectische experimentele procedure kon ik de onderzoeksopzet in alle rust evalueren om haarscherp in te zien dat die in vele opzichten had gefaald. Toen had ik spijt dat ik me niet kordaat tegen de ongevraagde confrontatie van de fobici met hun grootste angst had verzet. Of dat ik niet radicaal met het onderzoek had gekapt om de proefpersonen vervolgens alleen te behandelen. Maar daarvoor was ik te jong en onervaren, en de projectleider te dwingend en manipulatief. In mijn eindverslag heb ik alle misslagen in de onderzoeksopzet evenwel zorgvuldig beschreven.

Van geen kwaad bewust. Uit zijn behoefte het onderzoek in een vakblad te publiceren, bleek dat de projectleider niet besefte dat zijn onderzoek was mislukt, en dat die mislukking onder meer het gevolg was van zijn grensoverschrijdende gedrag jegens de proefpersonen. Alsof hij zich van geen kwaad bewust was.

Onverantwoordelijk. Aangezien de bioloog/projectleider geen klinische ervaring had, was ik ervan uitgegaan dat de twee deskundigen op het gebied van onderzoek naar en hulpverlening aan fobici - mijn voormalige studievriend en het afdelingshoofd als eindverantwoordelijke - goed bekend waren met de onderzoeksopzet. Misschien hadden ze de opzet echter niet tot in de details doorgenomen: zij gaven immers geen blijk van betrokkenheid bij het project en vonden het van geen belang om het onderzoek tussentijds en na afloop te evalueren. In beide gevallen waren ze medeverantwoordelijk voor het onbeholpen, nodeloos omslachtige onderzoek en het feit dat de proefpersonen geen toestemming voor de confrontatie met hun grootste angst was gevraagd.* Voorts reageerde niemand van medewerkers van de afdeling, onder wie de projectleider zelf, op mijn eindverslag. Mijns inziens gedroegen wetenschappelijk onderzoekers op de psychiatrische afdeling van een academisch ziekenhuis (UMC Utrecht) zich aldus onverantwoordelijk.

*Dat het afdelingshoofd confronterend kon zijn, blijkt uit zijn boek Straffen in de opvoeding (Amersfoort: Acco, 1991). Het boek, dat hij als emeritus hoogleraar Klinische Pedagogiek schreef, baarde opzien omdat hij - tegen de tijdgeest in - straf een "zeer geschikt" middel in de opvoeding vindt. Zie ook hierboven: zijn harde veroordeling onder "Lui".

Eigenbaat. Naar de motieven van mijn gewezen studievriend om mij voor te dragen als uitvoerder van het fobieënproject blijft het gissen. Gezien zijn gebleken desinteresse in zowel een project dat in het verlengde van zijn eigen onderzoek lag als in mijn functioneren daarin, acht ik het niet uitgesloten dat eigenbaat hierbij een belangrijker rol speelde dan de wens mij mee te laten werken aan wat hij een veelbelovend onderzoek had genoemd. Mogelijk probeerde hij middels mijn voordracht onder een voortzetting van zijn samenwerking met de bioloog uit te komen omdat zijn ervaringen met hem - net als de mijne - onaangenaam waren geweest. In dat geval had hij mij misleid.

Vrijblijvendheid. Ook vroeg ik mij af waarom het afdelingshoofd mij had aangenomen om het fobieënproject uit te voeren om zich - afgezien van zijn taxiritjes van en naar Utrecht CS - vervolgens niet om het project te bekommeren. Gezien zijn laissez-faire houding leek het mij aannemelijk dat het hoofd in de periode voor zijn vertrek - in afwachting van zijn definitieve aanstelling als lector Klinische Pedagogiek - zijn werk op de Research Afdeling Psychiatrie ontspannen aan het afbouwen was; dat hij in die overgangsfase was gezwicht voor de brandende ambitie van de niet-klinisch geschoolde bioloog om een eigen, zelf bedacht psychologisch onderzoek met cliënten te realiseren - een afscheidscadeautje dat mogelijk werd toen ik als klinisch psycholoog/gedragstherapeut met een zelf meegebrachte subsidie ten tonele verscheen. Het leek het hoofd te ontbreken aan inzicht in zowel de bekwaamheid van de bioloog om psychologisch onderzoek op te zetten als in diens capaciteit om daaraan leiding te geven. Wellicht heeft de wachtstand waarin hij verkeerde, geleid tot een houding van verregaande vrijblijvendheid. 
Naar het zich liet aanzien, reed hij in die periode bij wijze van verstrooiing taxiritjes.

Karige nalatenschap. Later zag ik in dat de laissez-fair houding van het afdelingshoofd waarvan ik korte tijd getuige was geweest tot een algemeen patroon van nonchalance en een gebrek aan sturing behoorde. Onder zijn leiding was de productie van de afdeling op het gebied van fobieën - het onderwerp van zijn belangstelling - namelijk uiterst gering. Pas acht jaar na de door hem in 1967 opgerichte onderzoeksafdeling verscheen de eerste publicatie over fobieën: het hierboven genoemde boekje Leven met angst (1975) dat hij samen met de voorzitter van de Stichting Fobieclub Nederland schreef. In 1977, tien jaar nadat hij de afdeling had opgericht, vertrok het hoofd naar een andere baan. Kort na diens vertrek verschenen de interne publicatie van mijn voormalige studiegenoot over de reactie van agorafobici op films van situaties die zij vrezen (1978) en mijn interne rapport over het mislukte fobieënproject (1978). Al met al een karige nalatenschap.