Overdracht en tegenoverdracht: van alle tijden

Nabijheid: Een warm bad van wederzijdse bevestiging

Als het goed is, krijgt de cliënt van de hulpverlener aandacht en respect. Daarvoor is de cliënt meestal dankbaar. De kans bestaat dat hij of zij de hulpverlener gaat idealiseren. Een vakbekwame hulpverlener kent en onderkent dit verschijnsel. Hij/zij laat zich de idealisering van zijn cliënt niet aanleunen, hoe prettig dat ook kan zijn. De hulpverlener behoudt zijn of haar neutrale positie door de positieve overdracht van de cliënt voorzichtig af te remmen. Maar wanneer hij/zij zijn of haar eigen tekort aan ouderliefde onvoldoende heeft verwerkt of in het dagelijks leven te weinig liefde ervaart, bestaat de kans dat de hulpverlener blind is voor de overdracht van de cliënt. Dan voelt hij/zij zich door diens affectie gevleid en voedt zich met de positieve overdracht: eindelijk eens iemand die hem/haar waardeert en zijn of haar werk op waarde schat. Aldus kan de hulpverlener van zijn of haar cliënt afhankelijk worden en diens overdrachtsgevoelens zelfs op subtiele wijze stimuleren.

In het onderstaande voorbeeld sluit de overdracht van de cliënt naadloos aan op de tegenoverdracht van de hulpverlener. Alles lijkt koek en ei, terwijl er in feite sprake is van een wederzijdse afhankelijkheid die het therapeutische proces schaadt.

Wanneer Karien vier jaar is, krijgt zij een broertje. Het kind is ziekelijk. Kariens moeder geeft hem alle aandacht. Als het na een jaar sterft, is de moeder ontroostbaar en trekt zich emotioneel terug. Door ziekte en dood van haar broertje krijgt Karien onvoldoende aandacht en bevestiging. Karien voelt de nood van haar moeder en probeert haar zo min mogelijk tot last te zijn. Zij ontwikkelt zich tot een aangepast en onzeker meisje.
Bij haar hulpverlener krijgt Karien de aandacht waarnaar zij hunkert. Hierdoor is zij in staat gevoelens te uiten waarvoor zij buiten de therapiekamer terugschrikt. Zij is goed in staat verdriet en angst toe te laten, maar heeft moeite met het uiten van haar gevoelens van onmacht en woede. Karien steekt haar dankbaarheid jegens de hulpverlener niet onder stoelen of banken. De hulpverlener is gecharmeerd van Kariens waardering en zonder het te beseffen wakkert zij die aan. Zo laat zij regelmatig doorschemeren dat Karien haar favoriete cliënt is. Dat andere cliënten in therapie niet zo’n vooruitgang boeken. Ook laat zij zich zo nu en dan ontvallen hoe trots zij is op haar zelfverzekerde jongvolwassen dochters waarmee zij de suggestie wekt een goede moeder te zijn. Deze subtiele signalen versterken Kariens idealisering.
Van haar manipulaties is de hulpverlener zich echter niet bewust. Haar eigen onzekerheid en behoefte aan waardering maken haar blind. Karien voelt de behoeftes van haar hulpverlener intuïtief aan. Zij doet wat van haar wordt verwacht, zoals zij als kind aan de wensen van haar moeder tegemoetkwam.

Met een behoeftige hulpverlener en een idealiserende cliënt verwordt de therapie tot een verbond van onderlinge bevestiging, van een ideale moeder en een voorbeeldig kind. In dit weldadige bad van wederzijdse affectie komt Karien niet toe aan de verwerking van de verdrongen woede en onmacht over het chronisch tekort aan aandacht in haar jeugd. Integendeel. Zij voert het aangepaste kind uit haar jeugd weer ten tonele. Aldus is de hulpverlener medeverantwoordelijk voor de instandhouding van Kariens psychische problematiek.

Nabijheid: Verlossing

Er zijn hulpverleners die dermate met hun cliënt zijn begaan dat zij hem of haar van alle pijn en verdriet willen verlossen. Vooral als die cliënt in de ogen van de hulpverlener een groot leed draagt. Ter compensatie voor de in het verleden geleden pijn wil hij of zij de cliënt geven wat hij/zij hem nooit en te nimmer kan geven: een heden waarin alle leed is geleden en geen pijn meer bestaat. Het onderstaande voorbeeld laat zien hoe de hulpverlener de regie van het leven van haar cliënt overneemt en hoe professionele grenzen daarmee vervagen.

Ronnie voelde zich als kind eenzaam en ongelukkig. Als jonge vrouw is zij gedeporteerd naar het naziconcentratiekamp Auschwitz en ze heeft dat ternauwernood overleefd. Teruggekeerd, belandt zij in een kil huwelijk. Na een echtscheiding besluit zij zich voor haar jeugd- en oorlogstrauma’s te laten behandelen. Ronnie spreekt met waardering over haar hulpverlener:

‘Zij had veel Auschwitz-overlevenden in therapie en kende het kamp tot in de finesses. Als ik bijvoorbeeld zei: de Lagerstrasse of Block 29 dan wist ze precies waarover ik het had. Ik heb bij haar veel over mijn angsten in het kamp kunnen praten. Ik heb ook heel wat tranen gelaten over mijn vreselijke jeugd en het koude gedrag van mijn moeder bij mijn terugkeer uit het kamp. Bij mijn therapeute vond ik de warmte, het begrip en het vertrouwen die ik altijd zo had gemist. Bij haar kon ik uithuilen. Ik mocht haar altijd bellen, wanneer en waar dan ook. Ook ’s nachts. Daar maakte ik graag gebruik van. Toen ik bijvoorbeeld eens erg overstuur was, belde ik haar om twee uur in de nacht op. Ze zei: “Weet je wat? Trek iets aan over je pyjama, ik stuur een taxi en kom dan maar hier.” Ik heb toen de hele nacht bij haar zitten praten en huilen.’

Zoals meer hulpverleners die met ernstig getraumatiseerde cliënten werken, kan Ronnie’s hulpverlener de pijn van haar cliënt niet aanzien. Zij is constant beschikbaar zoals een moeder voor haar kind. Zij wil haar cliënt ieder ogenblik kunnen verlossen van haar momentane pijn. De gevolgen van haar trauma’s ongedaan maken. Zij meent hulp te bieden. Onbaatzuchtig of edelmoedig te zijn. Maar, hoe goed ook bedoeld, de cliënt is er niet mee gebaat. Een vakbekwame hulpverlener weet dat een cliënt verantwoordelijk voor zijn of haar eigen leven is en zijn/haar eigen keuzes maakt. Dat de niet-aflatende zorg verslavend is en zijn cliënt meer slecht dan goed doet. Hij of zij geeft zijn/haar cliënt – binnen de therapeutische context – slechts middelen in handen om zelf zijn leven te veranderen. Een hulpverlener die dag en nacht klaarstaat, zal zich – om welke reden dan ook – vroeg of laat genoodzaakt zien de hulp te staken. En wanneer dat moment is aangebroken, loopt de hulpverlener de kans in de ogen van de cliënt van helper in ‘dader’ te veranderen.

Afstand: Een koude muur

Soms is een hulpverlener zo vervuld van zijn of haar eigen theoretische uitgangspunten dat hij/zij geen oog meer heeft voor de cliënt. Binnen de psychoanalytisch georiënteerde therapieën, bijvoorbeeld, zijn overdracht en tegenoverdracht kernprocessen in de behandeling. Dan is het zaak dat de hulpverlener zo min mogelijk van zichzelf laat zien zodat de overdracht van zijn of haar cliënt maximaal is. Daarop is de bekende karikatuur van de 'hummende hulpverlener' terug te voeren. Sommige hulpverleners nemen het echter wel heel nauw met de juiste distantie die zij in acht dienen te nemen.

Sophie is in therapie bij een hulpverlener die psychoanalytisch is geschoold. Hij neemt zijn taak uiterst serieus. Sophie vertelt: "Hij zat met zijn armen strak over elkaar. Kil en afstandelijk. Een mond als een streep. Vroeg mij niks en zat alleen een beetje te duiden. Hm… hm…, dit betekent zus, dat betekent zo, juist ja, dan hebben we te maken met dat en dat. Hij keek mij niet eens aan. Ik had het gevoel dat ik tegen een muur sprak. Toen hij eens op vakantie ging, vroeg ik vriendelijk: waar ga je naartoe? Daarop zei hij: dat gaat jou niet aan. Ik was perplex! Ik dacht: denk je soms dat ik meewil?! Toe nou zeg, het mag toch wel een beetje persoonlijk. Niet zo steriel. Ik heb menselijk contact nodig. Maar ik durfde er niks van te zeggen. Daarvoor was hij te koud."

Hoogmoed: Onmisbaar

Het gebeurt nogal eens dat de hulpverlener zijn cliënt als afhankelijk
en onmondig ziet, en zichzelf een centrale rol in diens leven toeschrijft. Een voorbeeld.

Max gaat in therapie wegens aanhoudende neerslachtigheid. Na de intake staat hij lange tijd op een wachtlijst. In die wachttijd schraapt hij al zijn krachten bij elkaar en ontplooit een aantal initiatieven. Wanneer de  behandeling begint, voelt hij zich een stuk beter. De hulpverlener is er  echter van overtuigd dat het niet goed met Max gaat. Zij acht het onmogelijk dat Max zonder haar hulp is opgeknapt.

Onmacht: Een boze hulpverlener

Voor een hulpverlener kan het moeilijk te verteren zijn wanneer een cliënt kritiek op de behandeling heeft. Hij of zij spant zich immers voor hem in en wil waardering voor zijn inzet.

Coen koestert zich aanvankelijk dankbaar in de warme belangstelling van zijn mannelijke hulpverlener. Maar na verloop van tijd voelt hij zich steeds minder op zijn gemak. Hij gaat zelfs tegen de sessies opzien. De hulpverlener begint hem te irriteren. Diens overdreven dictie staat hem niet aan. Eigenlijk wel een arrogante kwast, vindt Coen. Als hij eens te laat is voor zijn wekelijkse afspraak, vraagt de hulpverlener hem vriendelijk in het vervolg op tijd te komen of – als dat niet lukt – de afspraak af te zeggen. Precies mijn vader, denkt Coen. Altijd bij het minste of geringste aanmerkingen. En hij geeft de hulpverlener de wind van voren. Na een aanvankelijke idealisering beleeft Coen zijn hulpverlener als evenbeeld van de 'slechte' ouder, zijn autoritaire vader.

De hulpverlener verliest uit het oog dat hij zijn cliënt van dienst is wanneer hij binnen van tevoren afgesproken spelregels als projectiescherm voor diens frustraties fungeert. Dat hij tijdelijk diens surrogaatvader (c.q. -moeder) is. Daardoor trekt hij zich zich de kritiek van zijn cliënt persoonlijk aan. Hij voelt zich gekrenkt en afgewezen. Ten slotte schiet hij in de verdediging en wordt zelfs kwaad. 'Alles goed en wel, maar ik laat mij niet beledigen.' 'Ook ik heb mijn grens. Ik pik dit niet.' Voorbeelden van onmacht die beletten dat Coen zijn pijn over het autoritaire gedrag van zijn vader in de behandelkamer verwerkt.

Minderwaardigheid: Een jaloerse hulpverlener

Hulpverleners die hun werk goed doen, genieten daar meestal van. Zo kan een hulpverlener genoegen scheppen in het feit dat hij of zij een cliënt weer in contact brengt met diens innerlijke spankracht. Iemand zien opbloeien, kan aanstekelijk zijn. Maar hulpverleners zijn ook wel eens jaloers. Jaloers op sportieve, intellectuele of kunstzinnige prestaties van hun cliënt, op diens maatschappelijk succes, amoureuze avontuurtjes of mooie uiterlijk – op dingen waarin de cliënt zich onderscheidt van anderen, waarop hij of zij trots is.

Wie zijn eigenheid respecteert, kan ook anderen waarderen om wie zij zijn. Wie echter onvrede met zichzelf heeft, zich onzeker of minderwaardig voelt, is geneigd zich aan anderen te spiegelen. Dan ligt jaloezie op de loer. 

Een hulpverlener zal niet gauw afgunstig zijn zolang de cliënt er slechter aan toe is dan hij of zijzelf. Dat is meestal het geval op het moment dat de cliënt zich voor therapie aanmeldt. Bang, verdrietig of wanhopig zoekt de cliënt steun en stelt zich daarmee afhankelijk op. Maar mensen die besluiten in therapie te gaan, zijn niet uitsluitend zielige hoopjes ellende. Iedereen heeft sterke en minder sterke kanten. Iemand die in behandeling is voor relatieproblemen, bijvoorbeeld, kan op zijn werk voortreffelijk functioneren. Wanneer een hulpverlener jaloers op zijn of haar cliënt wordt, is het niet ondenkbaar dat hij/zij – in plaats van diens vitaliteit te benadrukken – diens zelfvertrouwen ondermijnt. 

Hier volgt een voorbeeld van een hulpverlener die de prestaties van zijn cliënt minimaliseert wanneer deze aan zijn eigen deskundigheid grenzen.

Carlo is in therapie wegens terugkerende gevoelens van depressie, die worden afgewisseld met periodes van euforie. Hiervoor is hij al jaren onder behandeling en ook opgenomen geweest in een psychiatrisch centrum. Over zijn ervaringen in de psychiatrie heeft hij een egodocument geschreven. Opgetogen vertelt Carlo zijn mannelijke hulpverlener dat het boek in gunstige zin op de radio is besproken. Met name de heldere manier waarop hij zijn psychische problemen in kaart heeft gebracht, werd geprezen. Niet alleen nuttig voor cliënten, maar ook voor hulpverleners, zo werd gezegd. De reactie van de hulpverlener is: ‘Ja, ja, leuk. Zelf heb ik naast mijn drukke praktijk beslist geen tijd om zulk soort voorlichtingsboekjes te schrijven.’