Het Meisje en de Wolf

De verschrikkingen van de oorlog

Met de systematische, fabrieksmatige genocide in de Tweede Wereldoorlog is niets te vergelijken. Maar toch, ook in Rwanda, Bosnië en Darfur gaat het om genocide. Hoe belangrijk zijn aantallen?  

Genocide op grote schaal is nauwelijks te bevatten. Voor mij geldt dat ik dit fenomeen alleen kan begrijpen als ik mij verdiep in het gedrag van individuen. In navolging van Simon Wiesenthal in zijn boek Max en Helen heb ik in mijn schilderijencyclus Het meisje en de wolf de lijdensweg van slechts één meisje verteld. 

Daarbij heb ik mij mede laten inspireren door de grote Spaanse schilder Goya. Ontzet door de gevolgen van de Napoleontische bezetting van zijn land maakte hij tussen 1810 en 1820 zijn etsenserie Los Desastres de la Guerra (De Verschrikkingen van de Oorlog). Geen hectische oorlogstaferelen met speren, kanonnen en paarden, zoals in zijn tijd gebruikelijk was. Geen verheerlijking van helden, overwinningstaferelen of nationale vlaggen. Nee. De serie vormt een tijdloze aanklacht tegen oorlogsgeweld waarmee de kunstenaar ons deelgenoot maakt van de tragiek en de machteloosheid van eenlingen. Dit werk is een aanklacht tegen beide partijen: Franse bezetters en Spaanse burgers die soms het recht in eigen hand namen en evenals de bezetter gruweldaden begingen. Goya maakte etsen van sadistische soldaten, van uitgehongerde vluchtelingen, van vrouwen die worden verkracht, van mannen die worden geëxecuteerd, van lijken die in een massagraf worden gedumpt. Het zijn beelden die kranten en televisie ons helaas nog steeds laten zien.

Doodgewone mensen

Gewone mensen zijn in staat tot afschuwwekkende daden; niet zonder meer, maar als de omstandigheden daartoe uitlokken. In zijn boek Doodgewone mannen laat historicus Christopher Browning bijvoorbeeld zien dat algemeen menselijke eigenschappen – angst, gehoorzaamheid, de behoefte bij een groep te horen, de behoefte aan erkenning en status alsmede een gebrek aan een persoonlijk verantwoordelijkheidsgevoel in een bureaucratisch systeem – onder extreme omstandigheden kunnen leiden tot gruweldaden. Hij beschrijft hoe in de Tweede Wereldoorlog een groep mannen van middelbare leeftijd uit Hamburg die als reservisten in Polen en Rusland werden ingezet, veranderden van doodgewone huisvaders in moordmachines die talloze joden meedogenloos afslachtten. 

Als dit gewone, brave huisvaders waren, wat voor karaktereigenschappen bezitten dan mensen die er voor kozen zich bij Hitlers SS aan te sluiten? Primo Levi, schrijver en Auschwitz-overlevende zegt in zijn boek De Verdronkenen en de Geredden over SS-kampbewakers: “Het waren mensen net als wij, gemiddelde menselijke exemplaren, gemiddeld intelligent, gemiddeld kwaadaardig; uitzonderingen daargelaten, waren het geen monsters.” Toch begingen velen van hen wandaden. 

Deze voorbeelden leren ons dat het kwaad niet iets abstracts of onvoorstelbaars buiten de mens is. Ze laten zien dat algemeen menselijk eigenschappen onder extreme omstandigheden kunnen worden uitvergroot en tot excessen kunnen leiden.

Hiermee in overeenstemming worden de misdadigers in Het Meisje en de Wolf niet in eerste instantie gedreven door een van boven opgelegde ideologie. Hun gedrag komt voort uit opportunisme en persoonlijke behoeften, zelfs als deze haaks staan op de heersende ideologie. Zo dwingt de wolf – evenals de historische figuur, SS-kampcommandant Schulze, uit Simon Wiesenthals boek Max en Helen – een Joodse gevangene, het meisje, tot een seksuele relatie. Onder het nazi-regime hield dit in dat Schulze zich schuldig maakte aan ‘rassenschande’ waarop zware straffen stonden. Zijn persoonlijke behoeften waren dus belangrijker dan de nazi-ideologie. Hij nam gewoon de gelegenheid te baat. 

Dat is echter niet typerend voor nazi-Duitsland alleen. Zoals uit rapporten van Human Right Watch over de Rwandese burgeroorlog uit 1994 blijkt, hielden ook leden van de Hutu militia voor hun eigen gerief in het geheim Tutsi-vrouwen gevangen  in – wat zij noemden – “een huwelijk”, hetgeen in strijd was met de regels van de militia.

Oorlogsbaby's

Evenals in Max en Helen wordt in Het Meisje en de wolf uit een verkrachting een kind geboren. Helen, de protoganist in Wiesenthals verhaal, hield van haar kind. Volgens Human Right Watch kunnen vele verkrachte Rwandese moeders hun oorlogskind echter nauwelijks accepteren. Hier wordt een nieuwe oorlog geboren: die tussen moeder en kind.         

Vrouwelijke misdadigers

In verhalen over de oorlog staan de misdaden van mannen meestal voorop. Oorlogsmisdaden worden echter ook door vrouwen begaan. Zo trokken de wreedheden van een vrouwelijke Amerikaanse soldaat in de Irakese Abu Ghraib gevangenis in 2004 wereldwijd de aandacht. In de schilderijencyclus wordt dan ook een (fictieve) vrouwelijke dader ten tonele gevoerd: de blonde vrouw. Evenmin als de Wolf wordt zij gedreven door ideologische motieven. Ze is jaloers op het meisje en de wolf. Om die reden martelt ze het meisje.

Niet zwart, niet wit

Bevrijding

De cyclus eindigt met een symbolische bevrijding van het meisje. 

Nooit meer

  © Saar Roelofs, 2006