De overige vakken waren materiaalkennis, perspectieftekenen, anatomie en kunstgeschiedenis. Voor het perspectieftekenen gingen we vaak naar een scheepswerf. Soms ook naar een manege waar de dravende paarden een appel deden op mijn behoefte om bewegende beelden te tekenen. Maar kunstgeschiedenis boeide mij het meest. Het vak werd gegeven door een bevlogen kunsthistoricus. Aan de hand van dia's liet hij zien hoe grote schilders hun bezieling in materie vertaalden. Hoe ze boven verf, vorm en kleur uitstegen. Vooral zijn intensieve bespreking van de schilderijen en etsen van Goya maakten een diepe indruk op mij. "Schoonheid vloeit voort uit waarachtigheid", zei hij vaak. Hij verstond de kunst om dat aanschouwelijk te maken. Mijn medestudenten hadden echter geen belangstelling voor kunstgeschiedenis. Het kwam zelfs regelmatig voor dat ik als enige student in de klas zat.

In mijn eerste studiejaar ging ik naar een tentoonstelling in de Hamburger Kunsthalle, getiteld Goya, das Zeitalter der Revolutionen. Daar hing werk van zowel de door mij bewonderde kunstenaar als van beroemde tijdgenoten onder wie William Turner en Caspar David Friedrich. Ook kon ik er Goya's etsenserie Los Desatres de la Guerra, die ik als psychologiestudent al had gezien, weer bewonderen.

naar inhoud

“Schtrenger fan form”

De eerste maanden op de Rijkakademie, tot aan de kerstvakantie, was ik opgeleefd. Maar daarna boeide het tekenen en schilderen naar vrouwelijk model me steeds minder. Want het model nam steeds langduriger poses aan. Soms een of twee weken dezelfde. Dan lag ze, naakt of gekleed, onbewogen op een divan waarover een paar verschoten doeken waren gedrapeerd. Of zat in een rieten stoel wezenloos naar buiten te staren. Dat vond ik allesbehalve inspirerend. Daarom reed ik mijn ezel steeds naar een andere plaats in het leslokaal om zo telkens een nieuw werk op te zetten. Snel en spontaan. Zoals gewoonlijk gebruikte ik meerder contouren naast elkaar zodat de figuren leken te bewegen.
Maar de Duitse docent was ontevreden over mijn stijl. Mijn werk moest “schtrenger fan form”, met strakke contouren. Die behoefte aan strenge vormen sloot aan bij de traditie op de Rijksakademie.
Verder schreef de traditie voor dat een kunstwerk het gehele papier of doek bestrijkt en dat de figuur altijd tegen een uitgewerkte achtergrond moet worden geplaatst. De docent zag graag dat ik aandacht besteedde aan de achtergrond en decoratieve elementen invoegde. Maar ik hield niet van decoratie. Ik wilde me concentreren op de essentie van een pose. Bovendien was het wit van het linnen of het papier voor mij vaak een onderdeel van de compositie, hetgeen nog steeds het geval is.
Met mijn werkwijze ging ik tegen de traditie van de Rijksakademie in. Pas later besefte ik dat ik in de ruim tien jaar voordat ik naar de Rijksakademie ging mijn vorm al had gevonden. Dat mijn stijl van schilderen los en schetsmatig is. Dat de Duitse docent dreigde mij in mijn eigenheid te beknotten.

Hoewel de mannelijk docent ook vond dat ik strakkere contouren diende te gebruiken, stimuleerde hij mij meer dan zijn vrouwelijke collega om mijn eigen weg te gaan. Ik begon te schilderen wat me in mijn directe omgeving inspireerde zoals portretten van mijn klasgenoten - nu eens een kop, dan weer in een expressieve houdingen achter de ezel - of het uitzicht op de binnentuin die aan het beeldhouweratelier grensde en waar al dan niet voltooide beelden stonden. Som trok ik me terug in een van de stille, lege ateliers op de bovenverdieping van het grote gebouw waar ik schilderde wat maar voor mijn geestesoog verscheen. Alles in mijn eigen stijl.

Tijdens mijn studie psychologie had ik in het vak filosofie op verrassende wijze meer over de schilderkunst geleerd. Als keuzeliteratuur had ik gekozen voor het boek De stemmen van de stilte: Merleau-Ponty's analyse van de schilderkunst van filosoof Kees Kwant, niet zozeer om mijn kennis over de filosofie te vergroten als wel die over de schilderkunst.
Geboeid als hij was door de waarneming verdiepte Merleau Ponty (1908-1961) zich in de schilderkunst, met name in de schilder Cézanne. Cézanne wilde de wereld precies zo schilderen als die oorspronkelijk aan hem verscheen, zonder vooropgezette meningen. In dat kader nam hij een complex schilderkunstig probleem onder de loep. 'Hoe schilder ik een figuur zoals ik rechtstreeks waarneem? Hoe schilder ik bijvoorbeeld een appel tegen een achtergrond? Ik zie namelijk geen lijnen. Een contour om de appel zoals ik die waarneem, bestaat niet.' Hij loste dat probleem op door met meerder contouren om zijn appels een overgangsgebied tussen voor- en achtergrond te creëren. Zo ontstaat een flexibele tussenwereld, een levendige, vibrerende overgang. Daardoor lijken zijn appels te bewegen en zijn ze niet met een enkele blik te fixeren. Volgens Merleau-Ponty doet Cézannes schilderkunst recht aan onze onmiddellijke, oorspronkelijke waarneming waarin we op hetzelfde moment steeds verschillende aspecten, vlakken en momenten van een object of figuur zien.
Mijn stijl bleek dus meer aan te sluiten bij de traditie dan de docenten op de academie mij voorspiegelden.

Buitenstudie

In juni van het eerste studiejaar gingen we met de klas op buitenstudie naar Texel. We logeerden in vakantiehuisjes en trokken erop uit om landschappen te aquarelleren. Het was mooi zomerweer en ik fietste kris kras over het eiland op zoek naar schilderachtige plekjes. Omdat het eiland is omringd door zeewater, is het licht er sprankelend. De Slufter, een door duinen omsloten strand waar via een geul zeewater het land inkomt, vond ik de mooiste plek. Ik heb er vele aquarellen gemaakt. Van les was helemaal geen sprake. Maar de buitenstudie heeft wel de basis gelegd voor mijn latere liefde voor het schilderen van landschappen.

Beoordeling

Aan het einde van het jaar konden we kiezen voor een specialisatie: schilderen, beeldhouwen of grafiek. Maar eerst werd ons werk beoordeeld. Het hing aan de hoge muren van ons lokaal en de vakdocenten van de verschillende afdelingen liepen er langs. Ze noemden mijn werk "dynamisch" en "virtuoos". Maar dat was niet als compliment bedoeld. De kwalificaties sloten aan bij de opmerking van mijn docenten dat mijn werk niet strak genoeg van vorm was. Toch werd het werk goed beoordeeld. Er was met name waardering voor het feit dat het bijzonder ruimtelijk was. Dat het – zoals ik van Willem Kouwer Boomkens had geleerd – vanuit de vorm was gedacht. Om die reden kreeg ik het advies om het vak beeldhouwen te kiezen. Maar dat wilde ik niet. Ik wilde schilderen. En het liefst op mijn eigen spontane manier.

Westkunst

Ging ik eerder dat jaar naar een tentoonstelling van oude meesters, in de zomervakantie van 1981 bezocht ik de expositie Westkunst in Keulen met kunst vanaf 1939. Ik werd er gegrepen door Francis Bacons Studies for a portrait of Vincent van Gogh, schilderijen waarop de schilder op robuuste wijze en in briljante kleuren verbeeldt hoe van Gogh in Zuid-Frankrijk met verf en ezel op de rug langs velden en wegen trekt op zoek naar een plek om te schilderen. De energie spat ervan af. Ook de Shelter Drawings van Henry Moore maakten indruk. Het zijn gevoelige tekeningen in sobere kleuren van mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Londense metro voor de Duitse bombardementen schuilen. Verder bewonderde ik schilders als Franz Kline en Antoni Tàpies met hun forse vegen die deden denken aan oosterse kalligrafie. Ook genoot ik van Rothko, Picasso, Giacometti, Chagall, Kokoschka, Beckmann en Rauschenberg. In vergelijking met de bezielde kunst deze schilders was het werk van de meeste docenten op de Rijksakademie onpersoonlijk en doodsaai.

naar inhoud

Bezetting van de Rijksakademie van Beeldende Kunsten (1981)

Na mijn eerste jaar was het mij volstrekt duidelijk dat de Rijksakademie een stoffig, conservatief bolwerk was dat niet aansloot bij wat er in de moderne kunst gebeurde. De Rijksakademie was in vergelijking met de overige kunstacademies in Nederland een bevoorrecht instituut. De opleiding had een een academische status gekregen, vergelijkbaar met een universiteit. Zo heetten de specialistische afdelingen (schilderen, beeldhouwen en grafiek) 'faculteiten' en was het hoofd van een faculteit 'hoogleraar'. Het instituut ontving vijf maal zoveel overheidsgeld als de andere academies. Die voorkeursstatus dankte de academie aan de taak die ze in 1870 bij haar oprichting had gekregen. De Rijksakademie diende een voortrekkersfunctie te vervullen bij vernieuwingen in de kunst.

Maar daarvan was weinig terechtgekomen. Reden voor de overheid om het geldverslindende instituut te reorganiseren. Gesteggel op de ministeries over hoe dat zou moeten gebeuren, dateerden al vanaf 1972. Ook binnen de muren van de academie klonk de roep om vernieuwing. Al vanaf de jaren zestig vond men dat er naast het traditionele kunstonderwijs een eigentijdse postacademiale werkplaats moest komen waar gevorderde kunstenaars de ruimte zouden krijgen om onderzoek te doen en te experimenteren. Pas in de loop van 1981 namen de plannen voor zo'n werkplaats concrete vormen aan. Een stuurgroep onder voorzitterschap van de oud-burgemeester van Amsterdam Ivo Samkalden gaf de aftrap voor de nieuwe koers.
De meeste studenten en docenten vreesden dat de academie oude stijl zou worden opgeheven. Alles moest bij het oude blijven. Uit protest tegen  hervormingen werd de academie van 5 oktober tot 14 november 1981 bezet. Ondanks de felle protesten werden de twee basisjaren in 1981 afgeschaft.
In 1985, toen ik de academie al had verlaten, ging het roer om. Toen werd de Rijksakademie een postacademiale werkplaats waar jonge kunstenaars, met ondersteuning van ervaren professionals, de ruimte krijgen om zich te oriënteren op kunstvernieuwing.