Schilderijen
Inner world
Het meisje en de wolf
Portretten
Musici
Landschappen

Boeken
Niet storen. Een kritische beschouwing over de Riagg 
Wie is er nu gek? Over kronkels in de therapeutische relatie

Nog altijd & Cement. Levensverhalen Auschwitz-overlevenden
Tien componistenportretten in woord en beeld
Keerpunt. Over persoonlijke crises en kansen

Praktische 
info  over 
de ggz-hulp

      CV  Saar Roelofs

Geen talent voor volgzaamheid: 
ervaring als psycholoog in de ggz


Enter EN
For an English description of the events in the outpatient mental health care around the Bijlmer Disaster see: R
acial discrimination in the mental health care after the Bijlmer airplane crash.


saar.roelofs@xs4all.nl 

© Partner  Productions

 


DE RIAGG ZUIDOOST NA DE BIJLMERVLIEGRAMP:

EEN METAMORFOSE

Passage uit dr Saar Roelofs' boek Niet storen (1997)

< Klik op de cover links voor recensies van Niet storen


INTRO

Op 4 oktober 1992 stort een El Al Boeing neer op de flats Groeneveen en Klein-Kruitberg in het hartje van de Amsterdamse Bijlmermeer. Er vallen 43 doden. Vele ooggetuigen en nabestaanden zijn ernstig getraumatiseerd. De Riagg Zuidoost (opgegaan in Arkin GGZ Amsterdam) bevindt zich op een steenworp afstand van de rampplek en biedt hulp aan de rampslachtoffers. 84% van de slachtoffers heeft een migratieachtergrond. 

Evenals in andere Riagg's staat in de volwassenzorg van de Riagg Zuidoost in 1992 niet de hulpvraag van de cliënt centraal maar de voorkeur van hulpverleners voor de behandeling van relatief jonge, goed opgeleide, witte cliënten met  vage klachten. De behandeling is voornamelijk gericht op intrapsychische problemen van de cliënt. Er bestaat een weerstand tegen de hulp aan zowel cliënten met een migratieachtergrond (in de regio Amsterdam Zuidoost rond de Bijlmerramp ruim 50% van de bevolking) als cliënten met trauma's en sociaal-maatschappelijke problemen. (Zie ook het wetenschappelijke rapport van het Trimbos-instituut uit 1992 Vraag en aanbod in de Riagg.)

Verder is er in de Riagg Zuidoost - net als in andere Riaggs's - destijds sprake van ernstige organisatieproblemen. Een organisatieadviseur die meerdere malen is binnengehaald om orde op zaken te stellen, spreekt in 1991 in zijn rapport De toekomst kijkt achterom over de Riagg Zuidoost als een "hopeloze jungle". 

De Bijlmerramp brengt tijdelijk een sprankje collectieve empathie in de Riagg Zuidoost. Deze Riagg verandert van een gesloten en bureaucratische organisatie in een open en slagvaardige instelling. In tegenstelling tot de gangbare praktijk staat de hulpvraag van de cliënten centraal. Deze metamorfose is echter van korte duur. 

Saar Roelofs is ten tijde van de Bijlmerramp werkzaam als afdelingshoofd in die Riagg Zuidoost. Hieronder volgen haar observaties over de ontwikkelingen in de Riagg na de ramp zoals gepubliceerd in haar boek Niet storen (1997).

De passages uit de onderstaande tekst
     De organisatie: van binnen naar buiten en 
     De hulpverlening: van diagnose naar verhaal
vormen de ingekorte versie van een artikel dat zij in februari 1993 op verzoek van het voltallig management van de Riagg Zuidoost voor het
Maandblad Geestelijke volksgezondheid schreef. 

Terwijl de redactie van het
Maandblad het manuscript "levendig en herkenbaar" noemde, verbood de directeur van de Riagg Zuidoost publicatie omdat de tekst "subversief" zou zijn. 
De passages 
      Terugkeer naar de oude werkwijze en
      Hoopvol  
zijn na het vertrek van de auteur uit de Riagg t.b.v.
Niet storen (1997) geschreven.

Aan het einde van deze pagina wordt    
Het lot van de slachtoffers van de Bijlmervliegramp beschreven.

 



De Riagg Zuidoost na de Bijlmervliegramp:
een metamorfose

De organisatie: van binnen naar buiten

In de eerste periode na de ramp is de Riagg in rep en roer. Hulpverleners, managers, secretariaatsmedewerkers – iedereen draaft door de gangen op zoek naar elkaar, naar houvast, naar orde in de chaos. De tientallen behandelkamertjes in hoofdbouw, aanbouw en noodbarakken worden in de geheel gelijkvloerse Riagg door een wirwar van gangen met elkaar verbonden. In het centrum van dit conglomeraat van bouwsels vormen twee hoofdgangen een kruispunt. Hier worden de belangrijkste beslissingen genomen, hier overlegt iedereen met iedereen, hier vraagt men elkaar om raad zonder onderscheid naar afdeling, discipline of behandelteam.
De cliënten lopen af en aan. Zij vragen om hulp bij de verwerking van de schokkende gebeurtenis en om advies bij tal van praktische problemen. De directe beschikbaarheid voor de cliënten wordt nu belangrijker geacht dan bureaucratische regelgeving. In de eerste week na de ramp is de Riagg tot elf uur 's avonds en ook in het weekend open. Op nieuwe inschrijfformulieren vult men alleen de allernoodzakelijkste gegevens in. Vertegenwoordigers van uiteenlopende disciplines en methoden werken intensief samen om zo snel mogelijk een passend hulpaanbod te creëren. 
Wegens de enorme toestroom van allochtone cliënten komt nu ook het migrantenbeleid in een stroomversnelling. Kort na de ramp wordt een nota aangenomen waarin het bestaande migrantenbeleid op het gebied van personeelszaken, hulpverlening, deskundigheidsbevordering, registratie en onderzoek wordt aangescherpt. Om taal- en cultuurbarrières te overbruggen, worden extra allochtone hulpverleners aangetrokken.
De houding naar buiten is ongekend open. De omvang van de ramp dwingt alle instellingen voor ggz in de regio tot een intensieve en flexibele samenwerking. Binnen twee weken na de ramp ligt een gezamenlijk beleidsplan op tafel. De Riagg trekt de regio in om voorlichting te geven. Er wordt een voorlichtingsfolder in zeven talen verspreid. De Riagg Zuidoost, wegens haar geslotenheid en abominabele huisvesting in de regio ook wel De Bunker genoemd, breekt open.

De ramp laat zien dat er in de organisatie een potentieel aan creativiteit, flexibiliteit en bezieling schuilt dat dwars op het gangbare systeem staat. De kwaliteiten van de individuele medewerkers komen nu maximaal aan bod. Tegelijkertijd wordt er een collectief doel nagestreefd. Individuele verantwoordelijkheid, eigen initiatief en een persoonlijke visie staan nu niet meer haaks op de organisatiestructuur. Integendeel, deze kwaliteiten staan nu in dienst van een hoger doel. De vliegramp creëert een paradoxale situatie: de desintegratie van het gangbare hulpverlenings- en organisatiemodel heeft tot gevolg dat de Riagg-medewerkers als geïntegreerde personen kunnen functioneren. Het is niet voor niets dat de uitdrukking die de Chinezen voor 'crisis' gebruiken -wei-ji - is samengesteld uit de karakters voor 'gevaar' en 'gunstige gelegenheid'.

 

De hulpverlening: van diagnose naar verhaal

De cliënten. Op de avond van de vliegramp wordt het leven van talrijke mensen in de Bijlmermeer in één klap totaal ontwricht. Mensen hebben hun buurtgenoten van balkons zien springen, zijn in paniek hun kinderen kwijtgeraakt, hebben tussen de wrakstukken naar familie, dierbaren of vrienden gezocht. Weer anderen hebben vanuit hun flat het vliegtuig regelrecht op hun overburen zien invliegen. Zij slapen nauwelijks, eten slecht. Voelen niets meer. Of juist te veel: "Zelfs mijn haren en nagels doen pijn". Zij verkeren in doodsangst bij ieder overvliegend vliegtuig. Hebben nachtmerries. Komen het huis niet meer uit en overleven met restjes uit hun ijskast. Zwerven verdwaasd rond de plaats van de ramp. Mensen komen geheel ontredderd naar de Riagg. Zo staat er 's avonds ineens een oudere vrouw bedremmeld in de hal: zij heeft twee van haar dochters zien verbranden en kan de beelden niet van zich afzetten. 84% van de cliënten heeft een migratieachtergrond.

Het hulpaanbod. Ten overstaan van het immense leed waarmee zij nu op directe wijze worden geconfronteerd, laten de hulpverleners hun houding van autoriteit los. Er wordt advies ingewonnen bij externe traumaspecialisten die wijzen op de noodzaak van een gebeurtenisgerichte benadering waarin het verhaal van de cliënt centraal staat en waarin geen plaats is voor fixerende psychiatrische classificaties. Binnen vier weken na de ramp is een hulpaanbod voor ooggetuigen en omwonenden gereed. Dit aanbod is gericht op de preventie van stoornissen in de verwerking van de traumatische gebeurtenis. De belangrijkste kenmerken van dit hulpaanbod zijn als volgt. 

De hulpvraag van de cliënt staat centraal. Het vertellen van de schokkende ervaringen vormt het kernproces in de hulpverlening.

In sommige gevallen komen nu voor het eerst ook vroegere pijnlijke of traumatische gebeurtenissen aan de orde die voorafgaande aan de ramp in de regel werden 'toegedekt’. 

Er is aandacht voor zowel de sociale en maatschappelijke situatie als voor de lichaamsbeleving van de cliënt. 

Voor de cliënt is de diagnose helder: zijn klachten vormen normale reacties op abnormale gebeurtenissen; ze vormen adequate pogingen om aan de in de buitenwereld opgelopen stress het hoofd te bieden en zijn geen tekenen van een intrapsychisch conflict.

In de relatie tussen hulpverlener en cliënt wordt de macht geminimaliseerd. De hulpverlener is zelf emotioneel geraakt en herkent iets van zichzelf in de cliënt. Hij of zij deelt zijn kennis en is niet de gezonde en gezaghebbende deskundige tegenover een zieke en afhankelijke cliënt. 

De hulpverlener legt de nadruk op het gezonde en krachtige deel van de cliënt.

 

Terugkeer naar de oude werkwijze

De metamorfose is van korte duur. De Riagg ziet in de ontwikkelingen na de ramp eerder het gevaar dan een gunstige gelegenheid om nieuwe wegen in te slaan. Drie maanden na de ramp is de behoefte aan "terug naar normaal" groter dan de behoefte om de verworvenheden van het moment een plaats te geven in de gangbare Riagg‑praktijk. De vernieuwingstendenzen worden in de kiem gesmoord. De rol van de afdeling Preventie, Innovatie & Onderzoek, die wegens haar expertise op het gebied van migrantenhulpverlening en vernieuwing een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de opzet van de hulpverlening aan de slachtoffers van de ramp, is uitgespeeld. De afdeling Psychotherapie neemt haar gebruikelijke machtspositie weer in. Wegens bezwaren uit deze afdeling trekt het Riagg-management het nieuwe migrantenbeleid dat na de ramp korte tijd heeft dienstgedaan weer in. De directeur stelt het hoofd van de afdeling Psychotherapie aan als zogeheten persattaché, aan wie alle uitgaande berichten en geschriften over de ramp ter beoordeling voorgelegd dienen te worden. De persattaché brengt wijzigingen aan in de manuscripten die voor publicatie bestemd zijn of verbiedt publicatie. Hiermee is een officieel ingestelde censuur in de Riagg Zuidoost een feit. De hulpverleners trekken zich weer terug tussen de vier muren van de behandelkamers met de bordjes Niet storen. Opnieuw worden er zielloze psychiatrische diagnoses gesteld. De organisatie sluit zich.  

 

Hoopvol

Met de opzet van het hulpaanbod voor de slachtoffers van de Bijlmervliegramp liep de Riagg Zuidoost anno 1992 spontaan vooruit op de alom aanbevolen ontwikkelingen in de geestelijke gezondheidszorg, waarin de behoefte van de cliënt centraal staat en niet die van de hulpverlener of organisatie. Er was sprake van een collectieve inzet van het Riagg-personeel, waaraan geen reglement, strategie of kwaliteitsbewakend systeem te pas kwam. Hiermee vervulde de Riagg Zuidoost tijdelijk een voorbeeldfunctie voor andere Riagg’s. Ook al werden de vernieuwingen in de Riagg in de kiem gesmoord, toch stemt het feit dat die ontwikkelingen daadwerkelijk van de grond kwamen hoopvol. Liefde voor het vak, bezieling, creativiteit en respect voor de belevingswereld van de cliënt zijn in de organisatie kennelijk wel aanwezig, zij het dat ze slechts onder extreme omstandigheden worden aangeboord. Zou het mogelijk zijn die krachten opnieuw te mobiliseren? 

 

 

BRONNEN

Ggz-instellingen Amsterdam Zuidoost (16-10-1992). Nazorgplan Vliegramp Bijlmermeer.

Mittendorff, C. (1992-1993). Serie lezingen gehouden in het kader van een bijscholing overtraumaverwerking voor de hulpverleners in de Riagg Zuidoost naar aanleiding van de Bijlmervliegramp. Video-opnames, Riagg Zuidoost.

Riagg Zuidoost (1990-1993). Cliëntendossiers Volwassenenzorg 1990-1993.

Riagg Zuidoost (april 1990 - april 1993) Notulen & interne mailings.

Riagg Zuidoost (1992). Het allochtonenbeleid in een stroomversnelling. Beleidsnota van de afdeling Preventie, Innovatie & Onderzoek.

Riagg Zuidoost (oktober 1992 - januari 1993). Pre-advies en notulen van de projectgroep Hulpverleningsaanbod Vliegramp.

Roelofs, S. (1992, 20 oktober), namens alle ggz-instellingen in Amsterdam Zuidoost. Na de ramp: informatie en advies voor volwassenen. Informatiefolder voor cliënten  en overige bewoners van Amsterdam Zuidoost. In zeven talen.

Sande, R. van der, F. Hoof en G. Hutschemaekers (1992). Vraag en aanbod in de Riagg. Een praktijkstudie van de Riagg-zorg voor volwassenen. Utracht: Nederlands centrum Geestelijke volksgezondheid(thans Trimbos-instituut).

 


 

Het lot van de slachtoffers van de BijlmerVLIEGramp

Over het lot van de slachtoffers van de Bijlmervliegramp is het volgende bekend:

Vakkennis PTSS in Riagg Zuidoost was ontoereikend

De vakgroep Psychiatrie van het Academisch medisch Centrum (AMC) schreef in 1995 in een artikel dat anderhalf jaar na de Bijlmerramp nog 34% van de slachtoffers met een verwerkingsstoornis kampte terwijl het merendeel van de betrokkenen was behandeld. De onderzoekers concludeerden dat de behandelexpertise met betrekking tot de Post Traumatische Stress-stoornis in de Riagg Zuidoost ontoereikend was. 

Carlier, I.V.E., J.J. van Uchelen & B.P.R. Gersons (1995b). De Bijlmermeer-vliegramp; een vervolgonderzoek naar de lange termijn psychische gevolgen en de nazorg bij getroffenen. AMC, Vakgroep Psychiatrie.

Zes jaar na de ramp nog zeker 100 slachtoffers met PTSS

In 1999 zou de Parlementaire Enquêtecommissie Bijlmerramp in haar eindrapport Een beladen vlucht* constateren "dat de psychische nazorg op een aantal punten tekort is geschoten" en "dat er in 1998 nog zeker 100 mensen rondlopen met een Posttraumatisch Stress-stoornis en hieraan gerelateerde klachten, die een gevolg zijn van de Bijlmerramp".

*
Een beladen vlucht. Eindrapport Bijlmer Enquête. Sdu Uitgevers, Den Haag 1999.

 

Na 1999 geen gegevens meer over het lot van rampslachtoffers met PTSS 

Naar aanleiding van de Parlementaire Enquète Bijlmerramp stonden de slachtoffers van de ramp opnieuw in de publieke belangstelling. De Riagg Zuidoost, in 1998 onder de naam De Meren bestuurlijk gefuseerd met het psychiatrisch ziekenhuis Frederik van Eeden, stuurde in mei 1999 een brief aan alle betrokkenen bij de Bijlmerramp.* Daarin liet de instelling weten dat ze voornemens was in samenwerking met traumaspecialisten vande afdeling Psychiatrie van het Academisch Medisch Centrum een behandelprogramma voor de rampslachtoffers op te zetten waarin aandacht zou worden besteed aan de Posttraumatische Stress-stoornis. 

De afdeling Psychiatrie van het AMC publiceerde na de ramp met grote regelmaat artikelen over de (evaluatie van) hulp aan de rampslachtoffers (voor een opsomming: zie de bronnen bij het onderstaande artikel**). Over de voorgenomen samenwerking tussen de afdeling Psychiatrie en Riagg Zuidoost (De Meren) bestaat echter geen enkele publicatie. Ook in een artikel anno 2000 over alle gebeurtenissen na de ramp maken de traumaspecialisten van het AMC onder het kopje Hoe verder? geen gewag van samenwerking met de Riagg Zuidoost.** Het is dan ook twijfelachtig of de samenwerking tussen AMC en Riagg van de grond is gekomen.  

In een interview in 2012, twintig jaar na de ramp,
verklaarde de hoogleraar Psychiatrie van het AMC dat het niet bekend is hoeveel slachtoffers nog kampen met klachten ten gevolge van de ramp.*** Naar het lot van de 100 rampslachtoffers die anno 1999 nog een PTSS hadden, blijft het dus gissen.

*Brief dd 3 mei 1999 van mw. J. Meijer, manager bedrijfsvoering van De Meren, aan de betrokkenen bij de Bijlmerramp.

** Berthold Gersons, Ingrid Carlier, Joris IJzermans, 'In de spiegel der emoties': Onvoorziene langetermijngevolgen van de Bijlmervliegramp. Maandblad Geestelijk volksgezondheid, 2000, 55(10). p.876-888.

*** Jaap Stam (2012, 4 oktober). "De Bijlmeramp heeft ons veel geleerd. De Volkskrant.

 

 

 

 


Schilderijen
Inner world
Het meisje en de wolf
Portretten
Musici
Landschappen

Boeken
Niet storen. Een kritische beschouwing over de Riagg 
Wie is er nu gek? Over kronkels in de therapeutische relatie

Nog altijd & Cement. Levensverhalen Auschwitz-overlevenden
Tien componistenportretten in woord en beeld
Keerpunt. Over persoonlijke crises en kansen

Praktische 
info  over 
de ggz-hulp
 CV  Saar Roelofs
Geen talent voor volgzaamheid: 
ervaring als psycholoog in de ggz

Enter EN Racial discrimination in the mental health care after the Bijlmer Airplane Crash


saar.roelofs@xs4all.nl 

© Partner  Productions